BAT-PARADOKSY
Przeciętny, współczesny fan Batmana, przyzwyczajony do mrocznych wizji Franka Millera, Tima Burtona i Christophera Nolana może być mocno zaskoczony, gdy zechce obejrzeć choć jeden odcinek serialu „Batman” z lat sześćdziesiątych z Adamem Westem w roli tytułowej. Bohaterowie w jaskrawych, kolorowych kostiumach, bat-gadżety na każdą okazję (w tym słynny bat-sprej na rekiny z kinowej adaptacji serialu), elementy dydaktyczne (jak na przykład Batman pouczający Robina, aby zapinał pasy, gdy jadą Batmobilem), pojawiające się na ekranie podczas scen walki plansze z onomatopejami („POW!”, „WHAM!”), czarne charaktery o absurdalnych modus operandi (tacy jak Egghead czy Bookworm, mający, odpowiednio, obsesję na punkcie jajek i książek) – wszystko to sprawia wrażenie niezamierzonej parodii świata Mrocznego Rycerza, podobnie jak negatywnie przyjęte przez widzów i krytyków „Batman Forever” oraz „Batman i Robin” Joela Schumachera. W książce poświęconej serialowi Matt Yockey udowadnia, iż groteskowa stylistyka serialu była w rzeczywistości świadomym zabiegiem ze strony twórców. Ich celem było jak najwierniejsze odtworzenie stylistyki komiksów z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Co więcej, osadzając serial w kontekście burzliwych przemian kulturowych i społecznych tamtych czasów, Yockey dostrzega w nim odzwierciedlenie skonfliktowanego wewnętrznie amerykańskiego społeczeństwa. Zdaniem autora było ono wówczas rozdarte pomiędzy, z jednej strony, wiernością narodowym ideom i konserwatyzmem oferującym proste, binarne podziały, z drugiej zaś kwestionowaniem wszelkich ideologii i dekonstrukcją hierarchii, obnażaniem ich fałszu i niejednoznaczności.
Książka Yockeya należy do cyklu TV Milestones Series, poświęconego serialom będącym kamieniami milowymi w historii amerykańskiej telewizji. Autor nie poprzestaje jednak wyłącznie na streszczeniu fabuły „Batmana” i wyliczeniu jego charakterystycznych cech. Stosując poważny, akademicki dyskurs Yockey opisuje sposoby, w jakie serial odzwierciedla amerykańskie idee oraz ujawnia niejednoznaczny stosunek jego twórców wobec nich. W swojej niezwykle szczegółowej analizie cytuje wypowiedzi producentów i aktorów, artykuły z lat sześćdziesiątych poświęcone „Batmanowi” oraz porównuje go z innymi produkcjami telewizyjnymi tamtych czasów. Dostrzega również ukryte podteksty i niejednoznaczności w pozornie niewinnym programie dla dzieci.
We wstępie do książki Yockey określa charakterystyczną stylistykę serialu jako przykład kampu. Cytuje esej Susan Sontag, według której jest to rodzaj estetyki biorącej wszystko w cudzysłów. Autor dowodzi również, że serial miał w rzeczywistości podwójną widownię: nie tylko dzieci, ale również dorosłych. Spowodowane to było właśnie kampową estetyką serialu: elementy dydaktyczne, przyjmowane bezkrytycznie przez najmłodszych, były odbierane przez dorosłych jako parodia skrajnego konserwatyzmu minionej dekady.
W pierwszym rozdziale, „Bat-Civics” („Bat-wiedza o społeczeństwie”), autor zwraca uwagę na fakt, że dekada, w której nadawano serial, była czasem narastającej nieufności obywateli Stanów Zjednoczonych wobec rządu, spowodowanej między innymi wojną w Wietnamie. Bezkrytyczne wychwalanie amerykańskiego ustroju demokratycznego i jego instytucji przez Batmana, wbrew wszelkim przeciwnościom losu (jak na przykład Pingwin kandydujący na burmistrza Gotham), zdaniem Yockeya należy odczytywać jako zawoalowaną krytykę. Autor zwraca również uwagę na cykliczną strukturę serialu: chociaż za każdym razem przestępcy zostają pokonani, w kolejnych odcinkach zawsze wracają, by przysporzyć bohaterowi i jego miastu kolejnych kłopotów. W rezultacie symbolizowana przez Mrocznego Rycerza i policję władza nigdy tak naprawdę nie zapewnia porządku i stabilności.
Jednocześnie Yockey nie idealizuje serialu i przyznaje, że można w nim również odnaleźć odzwierciedlenie najgorszych aspektów skrajnie konserwatywnej ideologii lat pięćdziesiątych. W drugim rozdziale, „Bat-Difference” („Bat-odmienność”), opisuje problem dyskryminacji kobiet i czarnoskórych na przykładzie sposobu, w jaki „Batman” przedstawia postacie Batgirl, graną przez Yvonne Craig, oraz Catwoman, gdy wcielała się w nią Eartha Kitt. Pierwszej z nich serial odmawia nadania statusu równego Batmanowi i Robinowi, zaś kolor skóry drugiej służy podkreśleniu jej obcości i negatywnych cech. Kobiety w serialu najczęściej przedstawiane są jako słabsze od mężczyzn lub, paradoksalnie, jako zagrożenie dla patriarchalnego społeczeństwa. Autor nawiązuje również do oskarżeń Fredrica Werthama o ukryty homoseksualizm w relacji między Batmanem i Robinem i zwraca uwagę na kolejny paradoks: obecność kobiet w serialu miała służyć jako „alibi” dla głównych bohaterów, ale jednocześnie ich seksualność była ukazywana jako zagrożenie dla Dynamicznego Duo.
Yockey nie poprzestaje na analizie treści serialu. W rozdziałach „Bat-Casting” („Bat-obsada”) oraz „Bat-Being” („Bat-bycie”) opisuje jego wpływ na amerykańskie społeczeństwo oraz w jaki sposób doprowadził do zatarcia granic między takimi binarnymi opozycjami jak rzeczywistość/fikcja, dziecko/dorosły, kultura popularna/wysoka, producent/konsument oraz indywidualizm/kolektywizm. Fikcyjne role Batmana i Robina przyćmiły prawdziwych aktorów: Adama Westa i Burta Warda. W przypadku czarnych charakterów miało miejsce odwrotne zjawisko: tożsamości występujących gościnnie gwiazd (wśród nich sam Liberace) nie dawało się ukryć. Najbardziej dosłownym przykładem tego zjawiska był Cesar Romero, którego wąsy były wyraźnie widoczne pod makijażem Jokera. Wielu aktorów wyrażało chęć wystąpienia gościnnie ze względu na fakt, że jako dzieci byli fanami Batmana. Z kolei artyści pop-artu, tacy jak Andy Warhol, tworzyli dzieła inspirowane serialem.
Książka Matta Yockeya dowodzi, że każdy, nawet pozornie niepoważny wytwór kultury masowej zasługuje na poważną, drobiazgową analizę, oceniającą dzieła sztuki bez uprzedzeń, na swoich własnych zasadach. Może to doprowadzić do odkrycia zaskakująco złożonych treści oraz dowiedzenia się czegoś więcej o społeczeństwie, którego stan fikcyjne dzieła, takie jak serial „Batman”, bardzo często trafnie odzwierciedlają.
Autorem recenzji jest Jakub Michalik. Tytuł magistra filologii angielskiej w Instytucie Anglistyki Uniwersytetu Warszawskiego, autor pracy poświęconej cechom amerykańskiego gotyku w twórczości Stephena Kinga. Zainteresowania: wielkie dzieła literatury światowej (szczególnie okres amerykańskiego romantyzmu, epoki wiktoriańskiej i modernizmu), socjologia kultury popularnej, gatunek superbohaterski w komiksie i filmie, przekład literacki, historia kina, krytyka filmowa. Fan Batmana.
Korekta: Monika Banik
Serdeczne podziękowania dla Wayne State University Press za udostępnienie książki do recenzji.
Tytuł: Batman (TV Milestones Series)
Autor: Matt Yockey
Wydawca: Wayne State University Press
Data wydania: 3 marca 2014 roku
Objętość: 160 stron
