BATMAN: KINGS OF FEAR – GOTYCKA FASADA MITU
Kelley Jones jako demiurg wizualny. Scott Peterson jako kustosz zredukowanego mitu. Batman jako figura regresywna w późnej nowoczesności.
Autor recenzji: MICHAŁ CHUDOLIŃSKI
Batman jako symulakrum: próba i porażka dekonstrukcji
Na poziomie ideowym Batman: Kings of Fear to próba dekonstrukcji archetypu Mrocznego Rycerza – przez konfrontację z pytaniem: co by było, gdyby Bruce Wayne wybrał ścieżkę konstruktywną, nie represyjną? Jednak zamiast pogłębionej analizy, dostajemy narrację, która flirtuje z ideą alternatywy, po czym ją bezpiecznie unieważnia.
Jonathan Crane (Strach na Wróble) staje się tu symbolicznym psychoanalitykiem systemu: niejako w duchu Lacana wzywa Batmana do „przejścia przez lustro” i skonfrontowania się z własną ideologiczną ramą. To powinno być katharsis – ale Peterson ucieka w „anegdotyczny kontrdowód”: historia jednego chłopca, jednej zmienionej przyszłości, jednego uratowanego życia. Jest to mechanizm, który amerykańska myśl polityczna zna doskonale: personalizowanie systemowych błędów, by uniknąć rozmowy o strukturze.
W tym sensie Kings of Fear staje się nieświadomym traktatem konserwatyzmu: Gotham jest nieuleczalne, dlatego musi być patrolowane. Prewencja społeczna zostaje zrównana z utopią.
Forma jako treść: Kelley Jones i wizualna metafizyka Batmana
Tam, gdzie zawodzi warstwa konceptualna, triumfuje forma. Kelley Jones – twórca kojarzony z barokową przesadą, deformacją, ekspresją à la horror vacui – osiąga tu jeden z najwyższych szczytów swojego stylu. Batman nie jest u niego człowiekiem, lecz reliktem, duchem gotyku, kryptą moralności zawieszoną między światem a podświadomością Gotham.
Estetyczne dominanty:
- Cień jako język psychologii: czarne plamy nie tylko ukrywają, ale też objawiają – są odbiciem nieświadomości (Freud) i Cienia (Jung) zarazem.
- Gargulce i groteska: elementy architektury, które podkreślają sakralną naturę Batmana – nie jako detektywa, ale jako figury egzorcyzmu miejskiego.
- Zdeformowane ciała: Strach na Wróble przypomina postać z „Kabinetu doktora Caligari” – fizyczne napięcie jego sylwetki przekłada się na napięcie ideowe fabuły (które, niestety, nigdy nie zostaje rozwiązane).
Jones rysuje Batmana nie jak człowieka z krwi i kości, ale jak wspomnienie po człowieku – czarną rzeźbę funkcjonującą w mieście-symbolu. W tych kadrach czuć też metafizykę: Batman to nie aktor w fabule, ale archetyp, który przetrwał swój sens.
Scarecrow jako alter ego Freuda i Derridy
Scarecrow nie działa tu jako klasyczny złoczyńca – jest raczej demiurgiem tekstu, który stara się dokonać dekonstrukcji Batmana od wewnątrz. Wprowadza koncepcję „świata bez Batmana” jako dyskursywnego eksperymentu (w stylu Fukuyamy – koniec historii, gdzie społeczeństwo osiąga równowagę). Ale zamiast rozwinąć ten model, Peterson tworzy karykaturę utopii – by ją łatwo obalić.
Kluczowe pytanie:
Czy Bruce Wayne jako filantrop mógłby naprawdę naprawić Gotham?
Scarecrow sugeruje, że tak. Peterson (czy raczej jego narracyjna bezpieczność) mówi: nie, bo nie ma gwarancji. To jest ideologiczna wywrotka – historia, która stawia pytanie radykalne, ale odpowiada na nie statusem quo.
W ujęciu Derridyjskim – Scarecrow próbuje dokonać differance w tożsamości Batmana. Ale finalnie Batman potwierdza swoją tożsamość z logosem – jest „potrzebny”, bo „jest”.
Arkham jako teatralna symulacja: przemoc w estetycznym rynsztunku
Narracyjna nonszalancja osiąga kulminację w scenie, w której Joker uwalnia więźniów Arkham – wszyscy są w kostiumach, gotowi do walki. To absurd, który nie tylko łamie reguły wewnętrzne świata przedstawionego, ale de facto redukuje Arkham do roli cyrku grozy.
Psychiatryczne realia zostają zignorowane. Arkham nie jest już instytucją – jest fetyszem komiksowym. To, co powinno być miejscem refleksji nad szaleństwem, zostaje przekształcone w rewię kostiumową.
Scarecrow, Joker, Ivy, Riddler – w tym zestawieniu widać, że system nie działa, ale nie dlatego, że Batman nie pomaga. Tylko dlatego, że fabuła nie zadaje sobie trudu, by myśleć o systemie.
Mityczna imobilność Batmana: figura oporu wobec zmiany
Peterson nie tylko unika odpowiedzi na pytanie o alternatywną drogę Bruce’a Wayne’a – on uświęca niezmienność. Batman w tym komiksie nie przechodzi przemiany – wraca do punktu wyjścia z przekonaniem, że „jego misja ma sens”, bo… „uratował jednego chłopca”.
To argument z emocji, nie z rozumu. Współczesna refleksja nad sprawiedliwością społeczną (ta prawdziwa, nie komiksowa) zakłada systemowe myślenie, politykę redistribucji, projektowanie infrastruktury dobra. Kings of Fear odmawia tej rozmowy. Batman ma rację, bo jest Batmanem. A mit nie może się zmienić, bo mit się recykluje, nie rozwija.
Fascynująca katastrofa, czyli teatr cienia bez dramatu
Kelley Jones maluje epopeję gotycką, w której każdy kadr to okno do mitologii mroku. Scott Peterson próbuje wlać w to opowieść, która przypomina lukrowane kazanie dla wiernych.
Batman: Kings of Fear to projekt ideowo impotentny, lecz wizualnie urzekający. To komiks, który miał szansę być traktatem o potrzebie przedefiniowania Batmana w XXI wieku, ale uciekł w tanią tautologię. Jeśli Batman jest odpowiedzią, to na jakie pytanie?
Ocena ideowo-estetyczna:
| Kategoria | Ocena (1–5) | Komentarz |
|---|---|---|
| Scenariusz i konstrukcja fabularna | ★★☆☆☆ | Bazuje na straw man logicznych |
| Refleksja ideowa | ★★☆☆☆ | Ucieczka przed autentyczną krytyką postaci |
| Styl wizualny (Jones) | ★★★★★ | Wybitny gotycki ekspresjonizm |
| Kolorystyka i edycja (Madsen) | ★★★★☆ | Świetne operowanie czernią i fakturą |
| Wartość krytyczna | ★★☆☆☆ | Estetyka wygrywa z etyką |
| Wartość dla kolekcjonera | ★★★★★ | Pozycja obowiązkowa dla fanów Jonesa |
✅ Mapa psychoanalityczna relacji Batman–Scarecrow (Freud–Lacan)
Punkt wyjścia: relacja Batmana i Stracha na Wróble (Jonathan Crane) funkcjonuje jako dynamiczny układ przeciwnych biegunów tej samej struktury psychicznej – podmiotu, który jest zarówno zdeterminowany przez traumę (Freud), jak i konstytuowany przez spojrzenie Innego (Lacan).
I. BATMAN VS SCARECROW: MODEL FREUDOWSKI
| Element | Batman (Bruce Wayne) | Scarecrow (Jonathan Crane) |
|---|---|---|
| Trauma | Śmierć rodziców – zepchnięcie lęku do nieświadomości | Upokorzenia i marginalizacja w dzieciństwie – kompensowane obsesją strachu |
| Mechanizm obronny | Sublimacja → zamiana traumy w „misję sprawiedliwości” | Projekcja → strach innych staje się nośnikiem jego siły |
| Super-Ego | Superego represyjne – wewnętrzny nakaz walki ze złem | Superego sadystyczne – narzuca innym lęk jako przymus prawdy |
| Praca snu/objawu | Gotham jako scenografia powracającego snu o przemocy | Fear Toxin jako narzędzie inscenizacji koszmaru |
| Cel ukryty | Rekompensata za utratę rodziców poprzez kontrolę | Odwrócenie ról: ofiara staje się kreatorem cudzej traumy |
Interpretacja:
W tym ujęciu Batman i Crane są dwoma sposobami radzenia sobie z nieświadomą traumą: jeden sublimuje i tłumi (Neurosis), drugi fetyszyzuje i projektuje (Psychosis/Perversion).
II. BATMAN VS SCARECROW: MODEL LACANOWSKI
| Porządek (Realne / Symboliczne / Wyobrażeniowe) | Batman | Scarecrow |
|---|---|---|
| Realne | Trauma – luka po śmierci rodziców, której nie da się wypowiedzieć | Lęk jako pustka, którą próbuje wypełnić toksyną |
| Symboliczne | Prawo (Kodeks Batmana), język sprawiedliwości | Subwersja prawa – mowa strachu, która destabilizuje porządek |
| Wyobrażeniowe | Batman jako figura kontrolująca obraz siebie (maski, mit, ikona) | Scarecrow jako figura demaskująca – rozbija maskę i obnaża brak |
| Spojrzenie Innego | Batman działa, by zasłużyć na spojrzenie ojca (Zmarły Thomas Wayne) | Crane działa, by Inny się go bał – potrzebuje władzy nad spojrzeniem |
| Obiekt a | Zbrodnia → fantazmat „utraconego Gotham”, którego nie da się odzyskać | Lęk → fetysz, który daje pozór panowania nad światem |
Interpretacja:
W Lacanowskiej ramie Crane i Batman są podmiotami rozszczepionymi, zmagającymi się z brakiem w Symbolicznym. Scarecrow pragnie obnażyć wyobrażeniową strukturę Batmana – pokazać, że jego „bohaterstwo” to lęk ubrany w mit.
III. Relacja jako dialektyka: Lustro, Prawda, Groteska
- Batman widzi w Scarecrowie swoją odwróconą wersję: naukowca, który nie sublimował traumy, lecz uczynił z niej oręż.
- Scarecrow widzi w Batmanie projekcję moralnego terroru: przemoc skodyfikowaną jako etos, który w rzeczywistości jest nieprzepracowaną obsesją kontroli.
- Obaj są specjalistami od strachu, ale tylko jeden dopuszcza prawdę: Strach na Wróble brutalnie uświadamia, że Gotham nie potrzebuje Batmana – tylko jego Bruce’owskiej wersji: reformatora.
IV. Wnioski:
- Relacja Batman–Scarecrow to konflikt nie między bohaterem a złoczyńcą, ale między dwiema strategiami reakcji na traumę.
- W warstwie głębokiej: to pojedynek o władzę nad nieświadomością społeczną Gotham – kto definiuje lęk, ten rządzi miastem.
- W warstwie ideologicznej: Scarecrow stawia pytanie, którego Batman nie chce usłyszeć – czy jego mit nie jest największym strachem tego miasta?
✅ Narracyjny model porównawczy „świata bez Batmana”
(Peterson vs King vs Morrison vs Snyder)
Cel analizy: porównać cztery kluczowe narracje, które eksplorują alternatywę: co by było, gdyby Batman przestał istnieć lub nigdy nie zaistniał? – w ujęciu estetycznym, ideologicznym i dramatycznym.
📊 TABELA PORÓWNAWCZA: NARRACJE ALTERNATYWNE
| Autor | Tytuł / Motyw przewodni | Typ alternatywy | Ocena ideowa |
|---|---|---|---|
| Scott Peterson | Batman: Kings of Fear (2019) – „Świat bez Batmana” to utopia pokazana przez Stracha na Wróble | Utopia jako iluzja | Alternatywa potraktowana jako straw man – Gotham bez Batmana to nierealna bajka |
| Tom King | Batman Annual #2, Batman/Catwoman, City of Bane – Bruce wycofuje się lub zostaje zastąpiony | Postheroizm egzystencjalny | Koniec Batmana = koniec mitu → prywatyzacja szczęścia, intymność jako zwycięstwo nad systemem |
| Grant Morrison | Batman RIP, Batman Inc., Multiversity – Batman jako „idea wirusowa” | Śmierć jednostki, przeżycie mitu | „Świat bez Batmana” nie istnieje – bo Batman jest memem kulturowym, który przetrwa wszystko |
| Zack Snyder (film) | Batman v Superman, Justice League – Batman pogrążony w żalu, rozważa sens swojej misji | Regres i katharsis | Utopia bez Batmana to mrzonka → nawet jego porażki są konieczne, bo tylko one powstrzymują nihilizm |
🧠 MODELE FILOZOFICZNE UKRYTE W STRUKTURACH
| Autor | Model filozoficzny | Pytanie kluczowe |
|---|---|---|
| Peterson | Utopia jako negatywna fantazja (znaczenie jako opór wobec niemożliwego) | Czy można naprawić Gotham bez przemocy? |
| King | Egzystencjalizm Camusowski + psychoanaliza lacanowska | Czy miłość i śmierć są formą wyjścia z roli bohatera? |
| Morrison | Strukturalizm narracyjny + semiotyka memetyczna | Czy Batman to postać, czy język sam w sobie? |
| Snyder | Apokaliptyczny manicheizm + heglowskie cierpienie w służbie świadomości | Czy cierpienie Batmana jest konieczne, by świat zachował równowagę? |
🧩 WNIOSKI ANALITYCZNE
1. Peterson
– Kings of Fear wykorzystuje alternatywny świat jako narzędzie ideologiczne do potwierdzenia niezmienności status quo.
– Komiks udaje pytanie, ale dostarcza odpowiedź z góry przewidywalną: Batman musi istnieć, bo inaczej Gotham pogrąży się w chaosie.
– To struktura zamknięta, narracja regresywna.
2. Tom King
– Najbardziej autorski i afektywny portret alternatywnego Batmana.
– Utopia nie polega na tym, że Gotham się naprawia – tylko że Bruce przestaje walczyć. To antybohaterski gest emancypacji.
– Dekonstrukcja mitu przez intymność.
3. Grant Morrison
– Dekonstrukcja nie polega na zniszczeniu Batmana, tylko jego rozproszeniu w sieć kulturowych wariantów.
– Nawet gdy Bruce ginie, Batman „żyje” w innych – jako narracyjna konstanta, hipermaska.
– To ontologizacja mitu: Batman jako język.
4. Zack Snyder
– Batman jest figurą tragiczną i mesjanistyczną zarazem.
– Utopia bez Batmana = brak hamulca wobec totalnej entropii (Doomsday, Darkseid).
– To teologia mroku: cierpienie Batmana jest funkcjonalne.
🔍 KONTRAST STRUKTURALNY
| Typ pytania | Peterson | King | Morrison | Snyder |
|---|---|---|---|---|
| Czy Batman może odejść? | Nie | Tak | Tak, ale „on” nie musi być jednostką | Tak, ale świat się zawali |
| Czy społeczeństwo poradzi sobie bez niego? | Nie (straw man) | Tak (miłość i pamięć) | Batman to idea kulturowa | Nie (mit jako tamowanie apokalipsy) |
| Jaki obraz Gotham? | Naiwna utopia | Zwykłe życie | Sieć narracyjnych rzeczywistości | Przedsionek Apokalipsy |
🔔 Meta-wniosek:
Peterson reprezentuje konserwatywne usztywnienie mitu (Batman jako konieczność ontologiczna), podczas gdy King i Morrison oferują elastyczne modele reinterpretacji. Snyder natomiast przywraca Batmanowi funkcję sakralnej figury cierpiącej, ale bez strukturalnej alternatywy. W tym ujęciu tylko King przedstawia realną wizję „świata bez Batmana”, nie jako katastrofy, lecz jako domknięcia osobistego cyklu egzystencjalnego.
✅ Esej: Czy Batman przeszkadza społeczeństwu?
– analiza strukturalna mitu regresywnego
🧭 TEZA: Batman jako figura regresywna nie tylko nie rozwiązuje problemów społecznych, ale podtrzymuje ich strukturalną nierozwiązywalność.
Batman – ikona sprawiedliwości, mściciel, symbol walki z przestępczością – funkcjonuje nie jako agent zmiany, lecz jako strażnik niezmienności. Jego mit podtrzymuje narrację, według której zło można pokonać siłą jednostki, a nie reformą systemu. W tym sensie Batman nie ratuje społeczeństwa – on je konserwuje.
1. Mit regresywny – definicja
Mit regresywny to figura kulturowa, która oferuje złudzenie wyjścia z kryzysu, ale w rzeczywistości tylko symuluje działanie, utrwalając status quo.
Nie daje przyszłości – daje ciągłość teraźniejszości.
W przypadku Batmana:
- zamiast przemian systemowych (reforma policji, edukacji, polityki mieszkaniowej),
- otrzymujemy rytuał przemocy, który resetuje system do stanu wyjściowego po każdej „zbrodni”.
2. Czym Batman przesłania rzeczywistość społeczną?
| Problem systemowy | Jak Batman go zaciera? |
|---|---|
| Strukturalna bieda i bezdomność | Personalizacja zła – każdy złoczyńca to „jeden zły człowiek” |
| Przemoc policyjna / rasizm instytucjonalny | Zastąpienie policji osobistą interwencją „sprawiedliwego” milionera |
| Brak zaufania do instytucji | Kultywowanie postawy „tylko ja mogę to naprawić” |
| Reprodukcja klasowa / nierówności | Bruce Wayne utrzymuje swoją pozycję ekonomiczną bez refleksji nad redystrybucją |
Batman to neoliberalny heros: zamiast działać kolektywnie, działa samotnie; zamiast zmieniać system, poprawia jego skutki.
3. Mit Batmana jako struktura kompensacyjna
Freud:
Batman to superego kultury – projektuje zbiorowe poczucie winy na przestępców, by społeczeństwo mogło funkcjonować bez rzeczywistej refleksji nad własną patologią.
Lacan:
Batman funkcjonuje jako fantazmatyczne rozwiązanie braku – Gotham to miasto „zranione”, ale zamiast leczyć ranę, Batman zawiesza krwawienie. To nie leczenie – to fetysz naprawy.
Žižek:
Batman reprezentuje ideologiczną funkcję przemocy – „nasza” przemoc jest dobra, bo przywraca porządek. Ale prawdziwa przemoc to ta, która domaga się transformacji systemu – a tego Batman nigdy nie robi.
4. Kto się boi świata bez Batmana?
Każda narracja „świata bez Batmana” (Peterson, King, Morrison) pokazuje nie społeczne przerażenie, lecz autorskie lęki kultury komiksowej:
- Peterson: obawia się świata, w którym ludzie mogliby zrezygnować z potrzeby bohatera.
- King: wskazuje na możliwość szczęścia bez mitologii.
- Morrison: zamienia Batmana w narracyjny „język” → niezniszczalny, ale też pozbawiony treści.
- Snyder: każe cierpieć, by mit pozostał nienaruszony.
5. Batman jako antyrewolucyjna struktura
Zamiast być katalizatorem zmiany, Batman pełni funkcję bufora przeciwko radykalizacji. W świecie rzeczywistym jego działania:
- nie podważają własności prywatnej,
- nie kwestionują neoliberalnego porządku,
- nie wspierają zbiorowych działań (protestów, ruchów społecznych).
Batman reprezentuje sen o sprawiedliwości, który jest zbyt użyteczny dla władzy, by mógł zostać spełniony.
Nie naprawia rzeczywistości – on ją przykrywa peleryną.
6. Zakończenie: Czy Batman przeszkadza społeczeństwu?
Tak – jeśli traktujemy go jako realną odpowiedź na zło.
Nie – jeśli uznamy go za symboliczną przypowieść o naszej nieumiejętności myślenia systemowego.
Batman jest piękną katastrofą: fantazją sprawiedliwości, która uniemożliwia sprawiedliwość. Jest bohaterem, który powstrzymuje rewolucję, bo zawiera ją w estetyce akcji.
W świecie, który potrzebuje zmiany strukturalnej, Batman oferuje mit symboliczną – i przez to niebezpieczną – alternatywę: wieczną walkę, zamiast wiecznego pokoju.
Michał Chudoliński (ur. 1988 r.) – Krytyk komiksowy i filmowy. Prowadzi zajęcia z zakresu amerykańskiej kultury masowej – ze szczególnym uwzględnieniem komiksów – na Uniwersytecie Civitas. Pomysłodawca i redaktor prowadzący bloga „Gotham w deszczu” (YouTube: @Gothamwdeszczu). Współzałożyciel Polskiej Fundacji Fantastyki Naukowej. Autor książki „Mroczny Rycerz Gotham – szkice z kultury popularnej” (wyd. Universitas), nominowanej do Nagrody „Debiut Roku 2023” Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami oraz Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Laureat Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej.
