Kinowe uniwersum superbohaterów

Ekranowe przygody komiksowych superbohaterów stanowią jeden z najbardziej dostrzegalnych fenomenów współczesnej kultury popularnej. Kinowe i serialowe wersje przygód postaci wywodzących się z komiksowych kadrów zawładnęły wyobraźnią widzów w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Sukcesy i porażki tych tekstów kultury popularnej rozpalają liczne dyskusje wśród fanów tego rodzaju opowieści, a także stają się przyczyną naukowych prób zrozumienia tego fenomenu. Do tej drugiej kategorii zalicza się opublikowana przez Wydawnictwo Naukowe PWN książka Tomasza Żaglewskiego Kinowe uniwersum superbohaterów. Analiza współczesnego filmu komiksowego.

O ile w zachodniej literaturze naukowej prób zrozumienia fenomenu kina superbohaterskiego, a także relacji pomiędzy komiksem a filmem można odnaleźć stosunkowo dużo, o tyle w piśmiennictwie polskim tego typu prac prawie nie ma. Ostatnią publikacją książkową poprzedzającą Kinowe uniwersum superbohaterów była wydana w 2000 roku książka Jerzego Szyłaka Komiks i okolice kina. W naukowych periodykach można co prawda znaleźć publikowane od czasu do czasu artykuły poświęcone filmom komiksowym, jednak brak było publikacji ujmującej wspomnianą tematykę całościowo.

Książka Tomasza Żaglewskiego podzielona jest na siedem rozdziałów, które można dodatkowo pogrupować w dwie, niewyróżnione przez autora, części. Pierwsze dwa rozdziały mają wyraźnie charakter teoretyczny, w których autor stara się uporządkować dotychczasową wiedzę poświęconą filmowi komiksowemu, a także zaprezentować podwaliny koncepcji trójkąta uniwers-alnego. Pozostałe pięć rozdziałów poświęconych jest ukazaniu historycznej ewolucji współczesnego kina superbohaterskiego w świetle naszkicowanych założeń teoretycznych.

W pierwszym rozdziale Kinowego uniwersum superbohaterów Tomasz Żaglewski próbuje zdefiniować wyznaczniki filmu komiksowego jako specyficznego gatunku. Wychodząc od stereotypowego postrzegania komiksowości filmu jako synonimu jego niskiej jakości, autor pokazuje alternatywne koncepcje filmu komiksowego, starając się zrozumieć wyznaczniki współcześnie kształtujące ten gatunek. Zwraca przy tym uwagę zarówno na możliwości związane z adaptowaniem tekstów komiksowych jak i na ograniczenia wynikające ze specyfiki języka komiksu i filmu, a co za tym idzie różne możliwości narracyjne obu mediów. Jednym z ważnych elementów współczesnego renesansu filmu komiksowego okazuje się także stan zaawansowania technologii, dzięki której można wiarygodnie przenieść na ekran narysowane w komiksach wydarzenia.

W rozdziale drugim Tomasz Żaglewski przygląda się naturze fikcyjnego uniwersum, sposobom jego kształtowania, a także metodom przyciągania do budowanych przez lata światów nowych odbiorców, którzy muszą odnaleźć się w mnogości oferowanych przez nie postaci i wydarzeń. Autor pokazuje metody stosowane przez twórców komiksowych uniwersów, których celem jest „wyzerowanie” fikcyjnych światów przy jednoczesnym zachowaniu ich dotychczasowej ciągłości fabularnej, czego najnowszym przykładem jest Odrodzenie (Rebirth) dokonujące się w ramach uniwersum wydawnictwa DC. Konieczność uzgodnienia nieścisłości związanych z przekształceniami dokonywanymi w ramach wspomnianych uniwersów, a zwłaszcza światów komiksowo-filmowych stanowi dodatkowy walor z punktu widzenia odbiorcy.

Kluczową koncepcją, wokół której autor buduje swoje rozważania, jest trójkąt uniwers-alny. Odnosi się ona do „współuzupełniającego się występowania na gruncie komiksowo-filmowego uniwersum trzech elementów: gatunkowej hybrydyzacji/fraktalizacji, paratekstualności oraz transmedialności, które będą wyznaczać jednocześnie trzy wierzchołki owego trójkąta”. Właściwe funkcjonowanie danego uniwersum zależy, zdaniem autora, od odpowiedniego zbilansowania tych elementów, przy czym różne produkcje mogą zbliżać się do jednego z trzech wspomnianych wierzchołków. Strategie twórcze związane z wymienionymi elementami przesądzają o sukcesach określonych opowieści komiksowo-filmowych.

W kolejnych rozdziałach autor ukazuje ewolucję filmu komiksowego w świetle przytoczonych założeń. Pokazuje przyczyny, które sprawiły, że filmy komiksowe ze złotej ery nie zbudowały podstaw pod kinowe uniwersum. Jedną z istotnych przyczyn wspominanych przez Żaglewskiego jest brak poszanowania przez twórców filmowych, komiksowych pierwowzorów. Filmy te nie stanowiły adaptacji bądź ekranizacji komiksowych fabuł, a jedynie wykorzystywały postaci, miejsca czy wydarzenia w nich opisane, korzystając z tychże często w sposób pretekstowy. Wśród fanów komiksowych serii czy postaci takie podejście przyjmowane było z rezerwą. Ich odczucia i potrzeby często przegrywały z marketingową machiną medialnych korporacji.

Co zatem zmieniło się we współczesnym kinie komiksowym, że udało mu się przezwyciężyć wspomniane ograniczenia? Jednym ze wskazywanych przez autora elementów był właśnie zwrot w kierunku fanów komiksowych opowieści, umiejętne nawiązywanie do źródeł dobrze znanych czytelnikom obrazkowych opowieści. Nie oznaczało to bynajmniej konieczności wiernego adaptowania pierwotnych tekstów o losach licznych superbohaterów, jednak poszanowanie dla komiksowej tradycji spotykało się uznaniem ze strony fanów, co pozytywnie wpływało na finansowy sukces filmów.

Inną przyczyną sukcesu współczesnych filmów o superbohaterach, wskazywaną przez autora recenzowanej książki, była ich hybrydyzacja gatunkowa. W ramach najnowszych filmów komiksowych dostrzec można płynne łączenie gatunków filmowych. Twórcy komiksowych uniwersów odwołują, choć powierzchownie, do schematów fabularnych charakterystycznych dla różnych gatunków. Zróżnicowane odsłony danego filmowego uniwersum, czego zdaniem autora najbardziej wyrazistym przykładem jest Marvel Cinematic Universe (MCU), budują swój świat z bardzo różnorodnych, a tym samym ciekawszych dla odbiorców elementów.

Wspominane powyżej filmowe uniwersum Marvela wydaje się najlepiej realizować wymogi trójkąta uniwers-alnego, stanowiąc przykład dobrego wyważenia jego poszczególnych elementów. Budowany konsekwentnie świat umiejętnie spaja losy bohaterów poszczególnych opowieści w całościową narrację prowadzącą do kulminacyjnych punktów, którymi są filmy poświęcone superbohaterskiej drużynie Avengers. Tomasz Żaglewski wnikliwie opisuje mechanizmy służące integracji kolejnych filmowych odsłon MCU, a wśród nich analizuje między innymi rolę post- i mid-credit scenes, a także stopniowe podporządkowywanie pozostałej oferty Marvela, w tym komiksowej, filmowemu uniwersum.

Niejako dla kontrastu autor pokazuje także przykłady niezbyt udanej budowy filmowego uniwersum superbohaterów, czego ilustracją są próby stworzenia takowego wokół dwóch części Niesamowitego Spider-Mana oraz DC Extended Universe (DCEU) kreowane przez DC, największego konkurenta Marvela. W obu przypadkach twórcy uniwersów popełnili wiele błędów, próbując między innymi nazbyt oddalić się od idei stojących za ich komiksowym pierwowzorami. Pierwsza z tych prób zakończyła się wycofaniem z produkcji dalszych filmów, z kolei twórcy kontynuowanego DCEU będą musieli znaleźć sposób na wybrnięcie z dotychczasowego impasu.

Współczesny film superbohaterski, oglądany w perspektywie budowanych przez studia filmowe uniwersów, to niezwykle ciekawy fenomen kulturowy. Wspominane światy, zwłaszcza te bardziej rozbudowane, znajdują się bowiem w fazie ciągłej ewolucji, co utrudnia formułowanie ostatecznych wniosków. Autor przemyca w książce Kinowe uniwersum superbohaterów swoje przypuszczenia odnośnie przyszłości filmu komiksowego, jednak świadom jest zmienności badanej materii.

Książka Tomasza Żaglewskiego stanowić może punkt wyjścia dla polskich badaczy tej dziedziny. Koncepcje zaprezentowane przez autora wymagać będą bowiem ponownej analizy wobec stałego rozwoju filmowych uniwersów superbohaterów. Atrakcyjnym obszarem badawczym wydają się także seriale poświęcone superbohaterom, które także tworzą własne uniwersa lub uzupełniają te funkcjonujące na dużym ekranie. Pomimo swojego naukowego charakteru książka Kinowe uniwersum superbohaterów ma także spory potencjał popularyzujący studia nad fenomenami kultury popularnej.

Autorem recenzji jest dr Wojciech Lewandowski – badacz specjalizujący się w analizie problematyki społecznej i politycznej w kulturze popularnej (powieściach graficznych i komiksach, rocku progresywnym i literaturze grozy). Pracuje w Instytucje Europeistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Współzałożyciel i sekretarz Grupy Badawczej Brytyjskich Studiów Społeczno-Politycznych BRITANNIA. Wykładowca w Ośrodku Studiów Amerykańskich UW. Prowadzi bloga Gitarą Rysowane poświęconego popkulturze z naciskiem na komiks i muzykę rockową.

Korekta: Sebastian Kownacki.

Serdeczne podziękowania dla Wydawnictwa Naukowego PWN za udostępnienie egzemplarza do recenzji.

Tytuł: Kinowe uniwersum superbohaterów. Analiza współczesnego filmu komiksowego

Autor: Tomasz Żaglewski

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

Data wydania: 2017

Objętość: 358 stron

[Suma głosów: 3, Średnia: 5]

Leave a Comment

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *