Z wielką psychologią idzie wielka analiza: Spider-Man jako tekst psychologiczny i kulturowy
Autor recenzji: MICHAŁ CHUDOLIŃSKI
W czasach, gdy granice między kulturą popularną a akademickim dyskursem ulegają coraz silniejszemu zatarciu, Spider-Man Psychology: Untangling Webs stanowi wyjątkowy przykład syntezy popularnego uniwersum z rygorem naukowej refleksji. Książka pod redakcją dr. Travisa Langley’a – znanego z serii psychologicznych analiz superbohaterów (Batman, Wonder Woman, Star Wars) – nie tylko eksploruje mentalne mechanizmy funkcjonowania postaci Petera Parkera, ale demaskuje wielowymiarową strukturę jego egzystencji jako współczesnego Everymana.
Strukturalna tożsamość książki jako mozaika refleksji
Struktura książki jest fragmentaryczna, lecz nie chaotyczna – składa się z serii esejów pisanych przez psychologów, psychiatrów, kulturoznawców i scenarzystów, którzy każdy z osobna i wspólnie poddają Spider-Mana intelektualnej wiwisekcji. Ta fragmentaryczność oddaje jednocześnie istotę samej postaci: Parker jest nieciągły, rozdarty między rolami, zawieszony między dorosłością a młodzieńczym idealizmem, między heroizmem a neurotycznym lękiem przed porażką. Taka konstrukcja książki oddaje formę samego obiektu analizy – nie tyle spójną osobowość, ile hybrydę egzystencjalnych napięć.
Autorzy – wśród nich m.in. psycholog kliniczna Janina Scarlet, ekspert od traumy Patrick O’Connor, czy profesor literatury Travis Langley – podejmują temat traumy, depresji, żałoby, zaburzeń lękowych, ale także oporu psychicznego i mechanizmów kompensacyjnych, które u Parkera wykraczają poza klasyczne superbohaterskie tropy. To nie Superman, który przyleciał z innej planety; to chłopak, którego zbudował ból. Śmierć wujka Bena nie jest tu incydentem fabularnym – to neurobiologiczna matryca całego systemu motywacyjnego Petera.
Spider-Man jako figura proletariackiej psychodynamiki
W eseju Darka Aresta, który idealnie koresponduje z przesłaniem książki Langley’a, Peter Parker jawi się nie jako heros, ale jako tytan codzienności – zmagający się z czynszem, śmiercią bliskich, samotnością i beznadzieją zawodową. Książka Untangling Webs podchodzi do tej kwestii systemowo, pokazując, jak chroniczny stres ekonomiczny wpływa na ukształtowanie mechanizmów adaptacyjnych u jednostki. Spider-Man nie cierpi na PTSD w klasycznym rozumieniu – jego trauma jest stanem permanentnym, wtopionym w rytm życia: w rachunki, w ciotkę May, w niepewność zleceń z Daily Bugle.
To psychologia codzienności – mikrotraumatyczna, rozproszona, nieheroiczna – jest największym osiągnięciem tej książki. Peter Parker jako figura „klasy pracującej popkultury” staje się wcieleniem tezy, że psychologia społeczna i kliniczna muszą być myślane razem. Langley i jego zespół pokazują, że warunki ekonomiczne i status społeczny bohatera nie są tylko tłem fabularnym, ale strukturą jego psyche. Maska Spider-Mana nie ukrywa nadczłowieka – ukrywa chłopca, który nie może się spóźnić z czynszem.
Zaburzenia, które czynią bohatera
Jednym z najmocniejszych aspektów książki jest odważne rozpisanie klinicznych profili psychicznych Parkera. Rozdziały poświęcone jego funkcjonowaniu w relacjach międzyludzkich (zwłaszcza z MJ i ciotką May) opierają się na narzędziach diagnostycznych i teoriach psychodynamicznych. Autorzy rozważają m.in. czy Spider-Man cierpi na chroniczne poczucie winy, typowe dla osób wychowanych w rodzinach z zaburzeniami emocjonalnymi; czy jego ciągłe ratowanie innych to przejaw współzależności emocjonalnej; czy wreszcie jego problem z wyznaczaniem granic jest odbiciem lęku przed opuszczeniem.
Tego typu refleksje nie są jednak patologizujące. Untangling Webs nie służy do etykietowania, lecz do zrozumienia. Co więcej – książka subtelnie pokazuje, że to właśnie owe zaburzenia czynią Parkera ludzkim i bliskim. O ile Batman definiowany jest przez kontrolę i trauma-sublimację, a Iron Man przez narcystyczną kompensację, o tyle Spider-Man to neurotyk funkcjonujący – ktoś, kto może być naszym sąsiadem, studentem, bratem, partnerem. To superbohater, który nieustannie zawodzi – i właśnie to czyni go godnym refleksji psychologicznej.
Narracje, tożsamość i kultura postbohaterska
Kontekst kulturowy, choć w książce nie dominuje, jest wyraźnie obecny. W kilku rozdziałach pojawia się temat narracji i jej wpływu na strukturę tożsamości Petera. Spider-Man jako postać funkcjonuje na przecięciu wielu narracyjnych osi: od oryginalnego komiksu Stana Lee i Steve’a Ditko, przez rozmaite wersje filmowe, aż po kreskówki i gry. Książka podejmuje refleksję nad tym, jak te różne inkarnacje wpływają na sposób, w jaki interpretujemy jego psyche – czy Parker z lat 60. to ta sama postać co ten z No Way Home?
Langley i spółka nie dają jednej odpowiedzi – raczej pokazują, że Spider-Man to swoista narracyjna pryzma, przez którą przefiltrowujemy nasze aktualne społeczne niepokoje. W czasach kryzysów (ekonomicznych, tożsamościowych, klimatycznych) Peter Parker – wiecznie „na śmieciówce”, wiecznie „niegotowy”, wiecznie „za późno” – staje się figurą zbiorowego niepokoju epoki. To nie tylko bohater, to nasz wewnętrzny głos lęku i nadziei.
Psychologia jako akt empatii
Spider-Man Psychology: Untangling Webs to książka, która wymaga i nagradza uważnego czytelnika. Jest akademicko precyzyjna, a jednocześnie – na swój sposób – pełna czułości wobec postaci, którą analizuje. Nie proponuje jednego „prawdziwego” obrazu Spider-Mana, lecz całą sieć (nomen omen) możliwych interpretacji: od klinicznych, przez egzystencjalne, aż po socjopolityczne.
Dla psychologa, kulturoznawcy, pedagoga czy socjologa – to pozycja, która może służyć jako modelowy przykład, jak kultura popularna może być przedmiotem poważnego namysłu naukowego. Dla fana – to zaproszenie do głębszego rozumienia ukochanej postaci. Dla obu – to lekcja empatii: pokazująca, że nawet za maską superbohatera kryje się kruche, niepewne, głęboko ludzkie „ja”.
To nie tylko książka o Spider-Manie. To książka o nas – tych, którzy mimo wszystkiego nadal próbują „z wielką odpowiedzialnością” stawić czoła światu.
Dziękujemy Profesorowi Travisowi Langleyowi za udostępnienie książki do recenzji.
Spider-Man Psychology: Untangling Webs. Red. Prof. T. Langley. Turner 2023.
Michał Chudoliński (ur. 1988 r.) – Krytyk komiksowy i filmowy. Prowadzi zajęcia z zakresu amerykańskiej kultury masowej – ze szczególnym uwzględnieniem komiksów – w Collegium Civitas. Pomysłodawca i redaktor prowadzący bloga „Gotham w deszczu” (YouTube: @Gothamwdeszczu). Współzałożyciel i członek rady nadzorczej Polskiej Fundacji Fantastyki Naukowej. Autor książki „Mroczny Rycerz Gotham – szkice z kultury popularnej” (wyd. Universitas), nominowanej do Nagrody „Debiut Roku 2023” Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami oraz Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Laureat Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej.
