Więzy znaczeń i polityka poznania
Autor recenzji: MICHAŁ CHUDOLIŃSKI
Psychologia, mit i hegemonia wiedzy
Książka Wonder Woman Psychology: Lassoing the Truth, zredagowana przez Travisa Langley’a, stanowi część szerszego projektu wpisującego się w rosnący nurt popularnonaukowej psychologii popkultury. Przedstawiając eseje analizujące postać Wonder Woman przez pryzmat różnych podejść psychologicznych – od psychodynamiki przez psychologię poznawczą po społeczną i kliniczną – tom ten deklaruje podwójną ambicję: być jednocześnie narzędziem popularyzacji wiedzy psychologicznej i kulturowo-analityczną refleksją nad jedną z najbardziej ikonicznych postaci amerykańskiej mitologii superbohaterskiej.
Deklaracja ta jednak skrywa napięcia, których analiza prowadzi ku pytaniom fundamentalnym: czy psychologia – jako aparat interpretacyjny – może uchwycić wielowarstwowość figury tak silnie zakorzenionej w sprzecznościach politycznych, kulturowych i medialnych? Czy może jedynie służyć ich dyscyplinowaniu?
Figura eseju: struktura jako ideologia
Zbiór esejów Langley’a skonstruowany jest z dużą redakcyjną dyscypliną: poszczególne teksty podzielone są wedle typów psychologii lub aspektów postaci Wonder Woman (trauma, rozwój moralny, relacje, archetypy, tożsamość). Ten klarowny układ nadaje książce charakter uporządkowanego kompendium – pozornie neutralnego zbioru analiz. W istocie jednak struktura ta działa jako forma semiotycznego ujarzmienia.
Esej – jako forma literacka i poznawcza – w tym kontekście nie tyle eksploruje obiekt, co go stabilizuje. Każda analiza zamyka się w ramie określonego paradygmatu (np. jungowskiego, behawioralnego, egzystencjalnego), który narzuca interpretacji jednokierunkową logikę. Efektem jest wrażenie, że Wonder Woman zostaje nie tyle zrozumiana, co przejęta przez aparat kognitywny – zmitologizowana na nowo, ale tym razem w służbie epistemologicznego komfortu.
Wonder Woman jako pole walki dyskursów
Postać Wonder Woman jest złożoną hybrydą znaczeń: feministyczną ikoną, narzędziem propagandy, mitem założycielskim, kobiecym mesjaszem, figurą dominacji i uległości jednocześnie. Próba jej „psychologizacji” – podjęta w tomie – musi zderzyć się z tym, że Diana nie jest podmiotem, lecz agonem kulturowym, polem walki przeciwstawnych sił: emancypacyjnych i dyscyplinarnych, seksualnych i militarnych, boskich i ludzkich.
W wielu esejach widoczna jest tendencja do reinterpretowania jej historii jako narracji terapeutycznej: trauma dzieciństwa, opuszczenie matriarchalnego raju Temiskiry, asymilacja w świecie mężczyzn, moralne konflikty, strata i rezyliencja. Ten schemat odpowiada klasycznej narracji rozwoju osobistego, typowej dla psychologii humanistycznej. Jednak – co istotne – pomija on strukturalny wymiar polityczny postaci: jej ideologiczne funkcje w kontekście historii USA, feminizmu drugiej fali, wojny i kultury dominacji.
Kiedy psychologia zamienia mit w przypadek kliniczny, przekształca złożoność w narratywną spójność – wygodną, ale fałszywą.
Psychologia jako forma kontroli kulturowej
Książka buduje swój autorytet nie tylko poprzez aparat pojęciowy psychologii, ale również przez systematyczne cytowanie komiksów, nawiązywanie do konkretnych wydań i „kanonicznych” momentów w historii Wonder Woman. Jest to strategia legitymizacji – jednoczesne osadzenie się w nauce i popkulturze, przy jednoczesnym wyciszeniu elementów niekompatybilnych z obraną ścieżką.
Nieobecne pozostają bowiem perspektywy queerowe, dekolonialne, posthumanistyczne czy transkulturowe. Pominięta zostaje cała tradycja feministycznej krytyki Wonder Woman jako postaci służącej patriarchalnemu „liberalnemu feminizmowi”, gdzie wolność utożsamiana jest z indywidualną siłą, a nie zmianą strukturalną. Postać Diany zostaje tutaj psychologicznie zneutralizowana – przedstawiona jako funkcjonalna jednostka, zdolna do „samouzdrawiania” i „przepracowywania traumy”.
Tym samym psychologia pełni funkcję kulturowej regulacji: kanalizuje wywrotowe potencjały w bezpieczne, poznawczo wygodne formy.
Medium i brak: problematyka obrazu
Jednym z kluczowych problemów książki jest redukcja medium komiksu do jego warstwy fabularno-narracyjnej. Pomimo licznych odniesień do konkretnych paneli i scen, książka niemal całkowicie rezygnuje z reprodukcji wizualnej – co w przypadku medium wizualno-sekwencyjnego oznacza amputację istotnej części jego semantyki.
Komiks to nie ilustracja fabuły, ale ontologiczna fuzja tekstu i obrazu. Panele, układ plansz, rytm kadrów, kontrasty, typografia – wszystkie te elementy współtworzą sens. Ich pominięcie nie jest więc tylko niedopatrzeniem edytorskim, ale epistemologiczną decyzją, która mówi wiele o dominującej hierarchii poznania: słowo jako nośnik prawdy, obraz jako potencjalne źródło zakłócenia.
W tym sensie brak ilustracji ujawnia niewidoczne ramy poznawcze tomu: dominację dyskursu werbalnego nad wizualnym, psychologii nad estetyką, analizy nad kontemplacją.
Czy można „złapać prawdę” za pomocą lassa?
Tytuł tomu, Lassoing the Truth, działa jak figuralna deklaracja metodologiczna: psychologia (i książka jako taka) ma złapać prawdę, wydobyć ją, ujarzmić. Ale lasso, jak już zaznaczono, działa poprzez przymus – i może równie dobrze symbolizować formy poznania, które zakładają, że prawda musi być jednoznaczna, uchwytna i podporządkowana.
Prawda Wonder Woman nie daje się jednak schwytać jednym gestem. Jest rozdarta, sprzeczna, migotliwa – i być może właśnie dlatego wymyka się narzędziom psychologii, przynajmniej w tej wersji, jaką oferuje tom Langley’a. Książka nie eksploruje tej niemożliwości – zamiast tego dostarcza czytelnikowi poznawczego komfortu, skrojonego pod potrzeby zrozumienia, przewidywalności i integracji.
To książka wartościowa – jako kompendium, jako popularnonaukowy projekt, jako punkt wyjścia. Ale nie jest to książka, która ryzykuje epistemologiczny niepokój. A bez takiego ryzyka nie ma prawdziwej pracy krytycznej.
Ocena końcowa (w ramach krytyki dyskursu i teorii kultury):
- Wartość epistemiczna: umiarkowana
- Wartość analityczna: wysoka w obrębie klasycznego dyskursu psychologii
- Wartość dekonstrukcyjna: niska
- Funkcja ideologiczna: wysoka (naturalizacja psychologicznej racjonalności)
- Rekomendacja: jako obiekt dalszej, krytycznej pracy – tak; jako zamknięty model interpretacji – z rezerwą
Dziękujemy Profesorowi Travisowi Langleyowi za udostępnienie książki do recenzji.
Wonder Woman Psychology: Lassoing the Truth. Red. Prof. T. Langley, M. Wood. Sterling 2017.
Michał Chudoliński (ur. 1988 r.) – Krytyk komiksowy i filmowy. Prowadzi zajęcia z zakresu amerykańskiej kultury masowej – ze szczególnym uwzględnieniem komiksów – w Collegium Civitas. Pomysłodawca i redaktor prowadzący bloga „Gotham w deszczu” (YouTube: @Gothamwdeszczu). Współzałożyciel i członek rady nadzorczej Polskiej Fundacji Fantastyki Naukowej. Autor książki „Mroczny Rycerz Gotham – szkice z kultury popularnej” (wyd. Universitas), nominowanej do Nagrody „Debiut Roku 2023” Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami oraz Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Laureat Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej.
