Symbolika nietoperza. Nietoperz w kulturach świata

Nie było nic prócz nietoperzy we wnętrzu tego domu, domu

Camazotza, wielkiego zwierzęcia , którego zabójcza broń

była jak cienkie ostrze, tak że natychmiast ginęli ci, którzy

stawali przed jego obliczem.

Popol Vuh. Księga Rady Narodu Quiché

Nietoperz jest bardzo specyficznym zwierzęciem. W kulturach całego świata znaleźć można wiele nawiązań do tego latającego ssaka, symbolizującego często mrok i śmierć. Pojawia się on w mitach, podaniach, bajkach i legendach zarówno starożytnych Greków jak i rdzennych mieszkańców obu Ameryk. Jak mogliśmy się już przekonać z poprzedniego odcinka niniejszego cyklu, także na dalekim wschodzie jego obecność jest bardzo widoczna, choć wiąże się z inną – bardziej pozytywną – symboliką. Spróbujmy zatem przyjrzeć się tym kulturowym odwołaniom i na podstawie kilku przykładów poszukać odpowiedzi na pytanie, jaką rolę w kulturze przyszło odgrywać nietoperzowi.

Nietoperz często był przedstawiany jako zwierzę charakteryzujące się dwoistą naturą. Wymyka się on jednoznacznym klasyfikacjom, nie może zatem dziwić, że przedstawiciele starożytnych kultur traktowali go jako symbol dwoistości, braku zdecydowania czy też dwulicowości (gdyby te mity i przypowieści powstawały dziś, to nietoperz byłby zapewne sławiony jako idealne ucieleśnienie elastyczności – cechy tak popularnej we współczesnej kulturze). W mitach i bajkach często opisywano np. jego skłonność do przekraczania granicy pomiędzy światem ssaków i ptaków – w zależności od sytuacji i potrzeb, definiował on siebie bądź to jako ssaka, bądź ptaka. Taką postawę można interpretować jako przejaw inteligencji i mądrości, ale można także uznać, że jest to dowód na zdradziecki i dwulicowy charakter nietoperza. Poza tym oczywiście był on kojarzony z mrokiem oraz ze śmiercią. Zamieszkiwanie mrocznych jaskiń, które w wielu kulturach uważane były za wrota do krainy śmierci, na trwałe ukształtowało sposób postrzegania tego latającego ssaka. Wydaje się zatem, że w naszej podróży przez wybrane kultury możemy przyjąć jako swoisty drogowskaz, właśnie te dwa aspekty natury nietoperza – dwoista natura oraz ścisły związek ze światem mroku i śmierci.

Starożytni Grecy, czyli nietoperz dwulicowy

Wzmianki na temat nietoperzy, które można odnaleźć w mitologii starożytnej Grecji, nie odbiegają raczej od tego o czym była już mowa w poprzednich odcinkach. Nietoperz nie kojarzył się starożytnym Grekom pozytywnie. Przede wszystkim, uważano te zwierzęta, za istoty demoniczne, które mają kontakt z królestwem Hadesa – boga podziemi i umarłych. Greckie boginie Erynie, które strzegły jednej z trzech krain podziemi – Tartaru – często przedstawiano ze skrzydłami nietoperzy [1] . Podobnie jak w sztuce średniowiecznej Europy (analizowanej w pierwszej części niniejszego cyklu), także i tu nietoperz traktowany jest jako zwierzę mające silne związki ze śmiercią oraz piekłem.

O negatywnych skojarzeniach świadczyć może także to, że karą zsyłaną przez bogów na ludzi mogło być np. przemienienie ich w nietoperze. Taki los spotkał trzy córki bogatego władcy miasta Orchomenos, Minyasa. Alkitoe, Leukippe oraz Arsippe zostały zostały ukarane za to, że sprzeciwiły się kultowi Dionizosa i zamiast udać się na tańce, zostały w domu i pracowały (były bowiem utalentowanymi i zamiłowanymi hafciarkami). Dionizos, który nie zwykł tolerować takiej niesubordynacji najpierw sprawił, że oszalały a później: „Bogowie przemienili nieszczęsne bluźnierczynie w nietoperze albo w jakieś inne nocne stwory” [2]. Sprzeciwienie się woli boga zostało zatem ukarane srogo i zarazem symbolicznie. Zamiana w nietoperze (bądź „inne nocne stwory”) symbolizuje tu bowiem karę najokrutniejszą. Nie dość, że córki Minyasa straciły rozum i swoją dotychczasową postać, to na dodatek zostały zamienione w zwierzęta jednoznacznie kojarzone z siłami ciemności i stanowiącymi zaprzeczenie boskości. I pomyśleć tylko, że taki los spotkał je za to, że zamiast oddawać się orgiastycznym uciechom na jakiejś dionizyjskiej imprezie, postanowiły poświęcić się pracy.

Opisując obecność nietoperzy w greckich opowieściach chciałbym się jednak skoncentrować nie tyle na ich powiązaniach z siłami mroku, ile na innej ich właściwości, która do tej pory nie była tu wyeksponowana. W bajkach przedstawiano bowiem nietoperze również jako istoty przebiegłe, mądre, inteligentne lecz strachliwe i nie zawsze uczciwe [3] . Co więcej, często podkreślano w tym kontekście także dwoistą naturę tego zwierzęcia i jego umiejętność płynnego przemieszczania się pomiędzy różnymi stronami sporów. Jako bardzo charakterystyczny przykład potraktować można trzy bajki Ezopa, w których pojawia się nietoperz. We wszystkich trzech jest on przedstawiony jako zwierzę, które nie waha się wykorzystywać swojej dwoistej natury w zależności od sytuacji.

W pierwszej z nich zatytułowanej Nietoperz, ptaki i ssaki przedstawiona została sytuacja, w której zanosiło się na wybuch wojny pomiędzy ptakami i ssakami. Zarówno ptaki, jak i ssaki proponowały nietoperzowi wstąpienie w ich szeregi, jednak ten nie potrafił się zdecydować i kolejno odmawiał jednym i drugim. Do wojny ostatecznie nie doszło, ale obie strony odrzuciły nietoperza, który teraz (gdy niebezpieczeństwo minęło) chciał się do nich przyłączyć. Został odtąd skazany na ukrywanie się w ciemnościach [4]. Istnieje także inna wersja tej bajki, w której do wojny jednak dochodzi i jest to wojna krwawa. Nietoperz zaś angażuje się w ten konflikt zawsze opowiadając się po tej stronie, która aktualnie zwycięża. Finał jest podobny – po zawarciu porozumienia obie strony odrzucają zdrajcę [5]. Te rozbieżności w dwóch wersjach bajki wynikają stąd, że oryginalne wersje utworów Ezopa nie przetrwały do naszych czasów. Znamy je tylko dzięki kolejnym autorom zajmującym się ich redakcją. Jeżeli chodzi o polską wersję, to zawdzięczamy ją Biernatowi z Lublina, który w XVI wieku dokonał przekładu bajek Ezopa. Trzeba jednak zaznaczyć, że ten przekład dotyczył materiału przekazywanego ustnie na przestrzeni wieków, zatem w nieunikniony sposób zmodyfikowanego [6]. Tak czy inaczej, nietoperz jawi się tu jako egoistyczna postać mająca na względzie jedynie własne dobro.

Grafika 1

Nietoperz, ptaki i ssaki, ilustracja autorstwa Francisa Barlowa

Źródło: http://www.sabinabecker.com/2011/08

W drugiej bajce, pt. Nietoperz i łasica, nietoperz, który spadł na ziemię, został złapany przez łasicę. Dzięki swojemu sprytowi udało mu się jednak umknąć, gdyż przekonał nienawidzącą ptaków łasicę, że jest myszą, a nie ptakiem. Jednak pech go nie opuszczał i znów stał się ofiarą innej łasicy. I tym razem udało mu się umknąć, gdyż przekonał łasicę, która była wrogiem wszystkich myszy, że jest ptakiem – „w ten sposób dwukrotnie zmieniwszy nazwę znalazł ocalenie” [7]. Widać tu zatem spryt tego zwierzęcia i umiejętność dopasowania się do najtrudniejszej nawet sytuacji, ale jednak daleko mu do zachowań, które starożytni Grecy określiliby jako cnotliwe.

Grafika 2

Nietoperz i łasica, ilustracja autorstwa Milo Winter

Źródło: http://mythfolklore.net/aesopica/milowinter/107.htm

Jest jeszcze jedna bajka Ezopa, w której pojawia się latający ssak. W przeciwieństwie jednak do dwóch omówionych powyżej, nietoperz nie występuje tu jako ktoś zmieniający front w zależności od okoliczności, ale jako ktoś, kto musi ukrywać się ciemności z powodu swej wątpliwej uczciwości. W bajce zatytułowanej Nietoperz, jeżyna i nurek trzej tytułowi bohaterowie zawierają spółkę w celu podejmowania wspólnych podróży handlowych [8]. Do tej spółki jeżyna wniosła odzież, nurek miedź a nietoperz pieniądze zarobione na lichwie. Wszystko to zostało załadowane na statek i cała trójka ruszyła w pierwszą podróż. Niestety nie sprzyjało im szczęście. Rozpętała się bowiem burza, która doprowadziła do zatonięcia statku. Od tego czasu nurek w głębinach szuka swojej miedzi, jeżyna przyczepia się do ubrań przechodniów w nadzieją, że kiedyś rozpozna zagubione stroje. Nietoperz natomiast został zmuszony do ukrywania się w mroku ze strachu przed swoimi wierzycielami. Jak widać mamy tu znów do czynienia z obsadzeniem nietoperza w roli tego najmniej uczciwego z całej trójki. Morał tej bajki głosi, że ludzie dużą wagę przywiązują do tego co utracili i wiele energii potrafią włożyć w próby odzyskania utraconych dóbr. Symbolizują to jeżyna i nurek, które uporczywie poszukują zaginionych dóbr. Nietoperz natomiast doświadcza na własnej skórze tego, jak bardzo ludzie angażują się takie działania. Dla niego bowiem zagrożeniem są wierzyciele, którzy stracili pożyczone mu pieniądze i za wszelką cenę próbują je odzyskać.

Można stwierdzić, że nietoperz w mitach i bajkach starożytnej Grecji portretowany jest jako zwierzę przebiegłe. Ezop przedstawił go jako ucieleśnienie oportunizmu. Nietoperz zawsze wybiera taką opcję, która dla niego będzie korzystna. Czasem taka postawa się opłaca – można bowiem uniknąć śmierci zadanej przez łasicę, czasem nie – jak się bowiem okazuje, inni nie lubią osób, które są tak chwiejne i nie potrafią konsekwentnie trwać przy określonych wartościach. Dzisiejsze czasy – przynajmniej pod tym względem – byłyby chyba dla Ezopowego nietoperza bardziej łaskawe.

Indianie Ameryki Północnej, czyli nietoperz niedoceniony

Mity i podania, w których pokazana jest dwoista natura nietoperzy, można znaleźć także u Indian Ameryki Północnej. Zwierzęta te pojawiają się np. w legendzie opisującej powstanie nietoperza oraz wyjaśniającej źródła gry w stickball – tradycyjnej indiańskiej gry, w której mała skórzana piłka odbijana jest specjalnymi kijkami [9]. W tym przypadku jednak, w przeciwieństwie do bajek Ezopa, nietoperz nie występuje tu w roli oportunisty czy zdrajcy.

W legendzie, o której mowa przedstawiona jest historia meczu w stickball, który został rozegrany pomiędzy ssakami i ptakami [10]. W rozgrywce chciały wziąć udział dwie myszy. Jednak kapitan drużyny ssaków – ogromny i silny niedźwiedź Yona uznał, że tacy mali zawodnicy nie są mu do niczego potrzebni. Zdesperowane myszy zaoferowały swe usługi ptakom. Orzeł Wohali, który przewodził ptakom, zgodził się przyjąć dwa małe gryzonie do swojej drużyny, ale uznał, że trzeba postarać się o jakieś skrzydła dla nowych zawodników. Pojawił się pomysł, by dla jednej z myszy zrobić skrzydła ze skóry, którą obciągnięty był bęben wykorzystywany podczas rytualnych tańców. Odcięto zatem dwa odpowiedniej wielkości kawałki skóry i przymocowano do przednich łap myszy – w ten sposób powstał Tlameha, czyli nietoperz. Niestety zabrakło skóry na skrzydła dla drugiego zwierzaka. Jako, że potrzeba jest matką wynalazków, rozciągnięto nieco skórę myszy pomiędzy jej przednimi i tylnymi łapami tworząc w ten sposób namiastkę skrzydeł. Rozciąganie powiodło się i w ten sposób powstał Tewa, czyli latająca wiewiórka. Z pomocą dwóch nowych nabytków ptaki zwyciężyły ze zbyt pewnymi swego ssakami [11].

Grafika 3

Ilustracja mitu o powstaniu gry stickball

Źródło: http://www.cherokeecommunityie.org/cherokee-ball-play/

Warto odnotować, że gra, o której była mowa, znana jest dziś jako lacrosse. Uważa się, że wywodzi się ona właśnie z indiańskich rozgrywek, które np. w języku Cherokee określane były jako „mała wojna” [12]. Współczesna wersja różni się rzecz jasna od indiańskiego pierwowzoru w szczegółach, ale idea gry pozostała bez zmian. W mitycznej rozgrywce niepozorny i lekceważony przez ssaki nietoperz okazuje się kluczem do sukcesu drużyny ptaków. Legenda opisująca, w jaki sposób doszło do stworzenia tego niezwykłego zwierzęcia łączącego w sobie cechy ssaków i ptaków pokazuje, że nietoperz pozostaje trudny do jednoznacznej klasyfikacji. Wprawdzie ma skrzydła i gra w drużynie ptaków, ale nie da się przecież ukryć tego, że urodził się jako ssak. Można zaryzykować stwierdzenie, że mamy tu do czynienia z opowieścią bardzo trafnie przewidującą wiele współczesnych problemów dotyczących procesów konstruowania tożsamości.

Majowie, czyli nietoperz niosący śmierć

Inne cechy tego zwierzęcia akcentowano natomiast w mitach i legendach Ameryki Środkowej i Południowej. Bardzo ważną – i zazwyczaj złowieszczą – rolę odgrywał np. nietoperz w kulturze Majów. Zwierzę to było kojarzone z krainą śmierci bądź też z piekłem. Niewątpliwie wynikało to ze stylu życia tych zwierząt zamieszkujących mroczne i niedostępne jaskinie, które uważano za wrota do piekieł. W panteonie bogów czczonych przez Majów ważne miejsce zajmował Zotz (nietoperz). „Owego boga wyobrażano sobie jako człowieka ze skrzydłami nietoperza u ramion, jego usta ukrywały rzędy zębów, na twarzy miał zaś wielką, spiczastą narośl (…). Czasem narośl ta była kamiennym nożem, którym bóg zabijał swe ofiary” [13]. Zabijanie ofiar przez Zotza jest stałym motywem wielu opowieści o nim. Trzeba bowiem pamiętać, że składanie ofiar (także z ludzi) było ważnym elementem kultury Majów.

IMG_4373

Prekolumbijska rzeźba Boga Nietoperza Zotza (Muzeum Popol Vuh, Gwatemala)

Źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Zotz_en_Guate.jpg

Camazotz to z kolei Nietoperz Śmierci, który symbolizuje mrok, przemoc, ofiarę i śmierć. Jego imię składa się z dwóch słów języka ludu Quiche: słowa came oznaczającego śmierć i słowa zotz oznaczającego nietoperza. Jego zadaniem było zabijanie tych, którzy chcieli wedrzeć się do królestwa ciemności nazywanego Xibalbá. Były to zaświaty zamieszkałe przez zaprzysięgłych wrogów ludzi, którzy nieustannie nękali ludzkie wspólnoty. W mitach Camazotz przedstawiany jest jako bóg lub też jako demon służący władcom Xibalbá. Nietoperza Śmierci wyobrażano sobie jako niezwykle groźną antropomorficzną postać z ludzkim ciałem i głową nietoperza: „Nietoperz Śmierci, Bóg Wampir. Przedstawiony w kodeksach Majów z nożem ofiarnym w jednej ręce, a z głową ofiary w drugiej” [14].

Grafika 5

Camazotz – Nietoperz Śmierci

Źródło: https://ferrebeekeeper.wordpress.com/2011/04/06/camazotz-the-death-bat/

W świętej księdze Majów Popol Vuh znajduje się przypowieść o zmaganiach dwóch bliźniąt, Hunahpú i Ixbalanqué, z władcami krainy śmierci Xibalbá, w których ważną rolę odegrał właśnie Camazotz [15]. Warto tu odnotować, że za sprawą bezprzykładnego barbarzyństwa jakim wykazali się europejscy konkwistadorzy, Popol Vuh jest jednym z bardzo nielicznych materiałów pisanych, który dostarcza wiedzy na temat mitologii Majów. „Księga ta została napisana między 1554 a 1558 rokiem przez jednego lub więcej anonimowych autorów, Indian Quiche, i jest zapisem tradycji przodków. Autor (lub autorzy), zapewne bardzo uzdolniony kompilator, zdołał zebrać i opracować literacko tradycje ustne swego narodu, dołączając do nich przechowywane w piśmie albo na malowidłach podania, w których mowa była o bohaterskich czynach przodków” [16].

Akcja całej opowieści o mitycznych bliźniętach rozgrywa się w czasach przed powstaniem słońca i księżyca. Hunahpú i jego brat Ixbalanqué byli ważnymi dla mitologii Majów postaciami, których przedstawiano jako doskonałych graczy w pelotę (rytualna prekolumbijska gra do której używano kauczukowej piłki) [17]. Ich ojciec Hun-Hunahpú oraz wuj Vucub-Hunahpú zginęli w krainie śmierci – zostali pokonani przez dwóch władców Xibalbá – Hun-Camé oraz Vucub-Camé – i złożono ich w ofierze. Synowie Hun-Hunahpú również zostali wezwani przez władców krainy śmierci. Powód był ten sam – podobnie jak ich ojciec i wuj, oni również zakłócali spokój władcom Xibalbá swą grą w pelotę. Zmagania Hunahpú i Ixbalanqué potoczyły się jednak zupełnie inaczej.

Dwaj mityczni bliźniacy okazali się znacznie bardziej przebiegli niż ich ojciec i wuj. Udało im się pokonać liczne pułapki zastawiane przez władców Xibalbá – z sukcesem przebyli rzekę zgnilizny oraz rzekę krwi. Udało im się przetrwać kolejne noce w Ciemnym Domu, Domu Brzytew, Zimnym Domu, Domu Jaguarów oraz Domu Ognia. Jednak najtrudniejsze okazało się wyzwanie, jakiemu musieli sprostać w Domu Nietoperzy, którym władał Camazotz – Nietoperz Śmierci. „Nie było nic prócz nietoperzy we wnętrzu tego domu, domu Camazotza, wielkiego zwierzęcia, którego zabójcza broń była jak cienkie ostrze, tak że natychmiast ginęli ci, którzy stawali przed jego obliczem” [18].

Hunahpú i Ixbalanqué zatrzymali się zatem w domu pełnym niebezpiecznych stworzeń, ale udało im się uniknąć śmiertelnego pogryzienia. Nietoperze próbowały dobrać się do nich, lecz bracia schowali się we wnętrzu swych dmuchawek. Nad ranem Hunahpú wyjrzał jednak na zewnątrz i w tym momencie Camazotz odciął mu głowę. Słudzy władców Xibalbá zabrali głowę Hunahpú i powiesili ją nad placem do gry w pelotę. W wyniku sprytnego fortelu Ixbalanqué odzyskał jednak głowę brata i mu ją zwrócił. Ostatecznie braciom udało się pokonać władców krainy śmierci – Hun-Camé i Vucub-Camé zostali przez bliźniaków poćwiartowani i złożeni w ofierze. W ten sposób Xibalbá przestała być krainą, która zagrażała ludziom, a dwaj bracia zamienili się w słońce (Hunahpú) i księżyc (Ixbalanqué).

Grafika 6

Hunahpú i Ixbalanqué grają w pelotę z władcami Xibalbá

Źródło: http://2012therealdeal.wordpress.com/2011/03/18/hunaphu-rising/

W mitologii Majów akcentowana jest zatem nie tyle dwoista natura nietoperza, ale jego związki z siłami ciemności. Podobnie jak w średniowiecznej Europie, nietoperz jest tu utożsamiany z mrokiem, śmiercią i piekłem. W przeciwieństwie jednak do europejskiego przeciwstawiania nietoperza Bogu, Majowie traktowali to zwierzę jako jedno z bóstw bądź też jako jednego ze strażników krainy śmierci. Było to bóstwo groźne, złowieszcze i bardzo niebezpieczne. Samym swoim wyglądem wywoływał Camazotz wielki strach.

Zakończenie

Właściwie tylko dla przypomnienia i zaprezentowania swoistego kontrapunktu, należy dodać jeszcze kilka zdań na temat obecności nietoperza w kulturze dalekiego wschodu. Tak, jak sygnalizowałem w drugiej części cyklu, w Chinach i Japonii nietoperze – inaczej niż na niemal całym świecie – nie są kojarzone ze złem, ciemnością, piekłem czy śmiercią. Wręcz przeciwnie – nietoperz jest jednym z bardziej charakterystycznych symboli szczęścia: „(…) nietoperz, którego nazwa zawiera ten sam dźwięk, co słowo oznaczające szczęście (fu), jest właśnie znakiem dobrego życia” [19]. Nie dość, że kulturze chińskiej nietoperz nie jest kojarzony z siłami demonicznymi, to może ja odstraszać. Funkcję taką pełnił czerwony nietoperz – uważano, że taka barwa skutecznie odstrasza demoniczne moce [20].

Mamy tu zatem do czynienia ze znaczącym odwróceniem schematu interpretacyjnego, który obowiązuje w wielu kulturach. Zgodnie z dominującym sposobem interpretacji, nietoperz jest bowiem zwierzęciem podziemi oraz mroku i jako taki ma związki z siłami demonicznymi. Gdyby nie było to sprzeczne z zasadami logiki, można byłoby powiedzieć, że przypadek Chin jest wyjątkiem potwierdzającym regułę – regułę zgodnie z którą nietoperz jest zwierzęciem skazanym na funkcjonowanie w strefie mroku. Nawet w mitach pojawia się on zazwyczaj jako istota zamieszkująca mroczne rejony świata, w których króluje śmierć i okrucieństwo. Na podstawie powyższego przeglądu wybranych mitów, legend i bajek z różnych stron świata można powiedzieć, że zarysowuje się tu dość jednoznaczny wzór. Nietoperz symbolizuje mianowicie dwoistość i śmierć. Z jednej strony jest to zatem zwierzę symbolizujące problemy ze skonstruowaniem spójnej tożsamości; z drugiej zaś, dzięki strachowi który wywołuje, może być przedstawiany jako ucieleśnienie sił zła oraz ciemności. Może stać się symbolem nadchodzącej śmierci. Nie dziwi zatem fakt, że nietoperz stał się niezwykle atrakcyjny dla współczesnej kultury popularnej, która przecież też przesycona jest myśleniem mitycznym i magicznym.

W kolejnym odcinku: nietoperz i kultura popularna

 

Autorem artykułu jest dr Paweł Ciołkiewicz – socjolog zajmujący się analizą dyskursu i socjologią mediów. Obecnie prowadzi badania dotyczące kultury popularnej.

[1] W. Kopaliński, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1990, s. 255.

[2] Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa, 1999, s. 348.

[3] H. Biedermann, Leksykon symboli, Muza SA, Warszawa, s. 237.

[4] http://www.bartleby.com/17/1/24.html [dostęp: 3.12.2014].

[5] http://mythfolklore.net/aesopica/milowinter/43.htm [dostęp: 3.12.2014].

[6] M. Golias, Wstęp, [w:] Bajki Ezopowe, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, przekład i opracowanie Marian Golias, Wrocław-Kraków, 1961

[7] Bajki Ezopowe, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, przekład i opracowanie Marian Golias, Wrocław-Kraków, 1961, s. 72.

[8] Tamże, s. 71. Warto odnotować, że w angielskich tłumaczeniach tej bajki zamiast „nurka” pojawia się „mewa”.

[9] Tu można zobaczyć, jak wygląda rozgrywka: https://www.youtube.com/watch?v=Ofj2hPjO_0M [dostęp: 9.12.2014].

[10] http://sites.sas.upenn.edu/stickball/book/stickball-origin-story [dostęp: 4.12.2014].

[11] http://www.sacred-texts.com/nam/cher/cbp/cbp.htm [dostęp: 4.12.2014].

[12] Wiele informacji na temat gry, jej pochodzenia i zasad można znaleźć na stronie: http://sites.sas.upenn.edu/stickball/ [dostęp: 9.12.2014].

[13] A. Krzanowski, dz.cyt., s. 212.

[14] Popol Vuh. Księga Rady Narodu Quiché, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1980, s. 158.

[15] Popol Vuh. Księga Rady Narodu Quiché, s. 61-100.

[16] E. Siarkiewicz, Słowo wstępne, [w:] Popol Vuh. Księga Rady Narodu Quiché, s. 9.

[17] Tu można zobaczyć efektowną rekonstrukcję tego, jak mogły wyglądać rozgrywki w pelotę: https://www.youtube.com/watch?v=JCzhtTjzWvU [dostęp 9.12.2014].

[18] Popol Vuh. Księga Rady Narodu Quiché, s. 90.

[19] P. Kowalski, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, PWN, Warszawa-Wrocław, 1998, s. 348.

[20] H. Biederman, Leksykon symboli, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa, 2001, s. 238

[Suma głosów: 6, Średnia: 4.8]

1 thought on “Symbolika nietoperza. Nietoperz w kulturach świata”

  1. Pingback: Symbolika nietoperza. Wprowadzenie | Gotham w Deszczu

Leave a Comment

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *