W roku 2014 mija siedemdziesiąt pięć lat od momentu narodzin Batmana. Jak na kogoś w tak podeszłym wieku, ten mroczny superbohater trzyma się bardzo dobrze i wiele wskazuje na to, że jeszcze długo będzie dostarczał mocnych wrażeń kolejnym pokoleniom miłośników komiksów, filmów, seriali i gier komputerowych. Nasuwa się zatem pytanie, w czym tkwią źródła sukcesu i na czym polega żywotność oraz niesłabnąca przez lata popularność tej postaci. Oczywiście tych źródeł jest wiele, bo i liczne były inspiracje twórców Mrocznego Rycerza – Boba Kane’a i Billa Fingera. Wydaje się, że jednym z ważniejszych elementów składających się na ten fenomen jest bogata nietoperzowa symbolika, do której postanowili odwołać się twórcy.
Nietoperz jest mrocznym i tajemniczym zwierzęciem, które od wieków fascynuje ludzi, wywołuje lęk i pobudza społeczną wyobraźnię. Wiele jego właściwości, które na przestrzeni stuleci obrosły rozmaitymi interpretacjami, wykorzystano do skonstruowania i ciągłego rozwijania tożsamości mrocznego obrońcy Gotham. Trzeba bowiem pamiętać, że twórcy tej postaci jedynie zapoczątkowali tę mitologię współczesnej popkultury, która od roku 1939 jest nieustannie rekonstruowana, uzupełniana i modyfikowana przez kolejne pokolenia komiksiarzy. Gdybyśmy chcieli sprowadzić te wszystkie nietoperzowe nawiązania i interpretacje do jakiegoś wspólnego mianownika, to można byłoby zaryzykować stwierdzenie, że najistotniejszy jest strach, jaki od wieków budzą te zwierzęta. Punktem wyjścia rozważań o symbolice nietoperza musi być zatem pytanie o źródła tego strachu i różne sposoby jego przedstawiania.
Adam Krzanowski stwierdza w swojej książce o nietoperzach, że „podłożem zabobonnych obaw przed nietoperzami widocznych u wielu ludów i wyrażanych w rozmaitych kulturach zarówno w dawnych, jak i w całkiem współczesnych, jest podwójna niejako natura tego zwierzęcia i jego nocny tryb życia”[1]. Zatem to właśnie życie prowadzone nocą oraz dwoista i pełna wewnętrznych sprzeczności natura tych zwierząt jest charakteryzowana, jako źródło fascynacji podszytej lękiem, jaka towarzyszy nietoperzom. Te cechy sprawiły, że nietoperz bywał często posądzany o bliskie związki z nieczystymi siłami: „Już sam fakt zamieszkiwania odludnych, mrocznych miejsc i nocny tryb życia budził wiele podejrzeń co do jego związków z siłami demonicznymi. Błoniaste skrzydła, czarna sierść, sen z głową skierowaną w dół –wszystko to powodowało, że postrzegano go jako istotę wiązaną z nocą, śmiercią i chaosem. Tym bardziej, że uosabiał przeciwstawne cechy: choć nie był ptakiem – latał; choć latał jak ptak – nie wykluwał się z jaja, ale rodził jak ssaki; choć miał skrzydła – nie miał piór. Był więc istotą mieszaną, wpisaną w porządek graniczny”[2]. W konsekwencji to nocne zwierzę wymykało się niemal wszelkim próbom wpisania go w uporządkowany obraz świata.
Wewnętrzne sprzeczności charakterystyczne dla nietoperzy mają swój zewnętrzny odpowiednik w postaci spolaryzowanych opinii i postaw wobec tych zwierząt. Z jednej strony jest to zatem ciekawość i fascynacja, z drugiej zaś zabobonny strach i niechęć wobec latających ssaków. W tej sytuacji warto dokładniej przyjrzeć się obiektowi, który wywołuje tak przeciwstawne emocje. Rozpoczynamy zatem serię tekstów poświęconych symbolice zwierzęcia, które stało się znakiem rozpoznawczym jednego z najbardziej znanych współczesnych superbohaterów. Nie trzeba chyba nikogo zapewniać, że będzie to seria, która w nieodwracalny sposób zmieni uniwersum Batmana!
Szatański pomiot
Rozpoczynamy od refleksji na temat powiązań nietoperza z demonicznymi siłami mroku. To właśnie zależności pomiędzy nietoperzem i czystym złem uosabianymi przez Diabła, mające swoje źródło w tradycji chrześcijańskiej, będą przedmiotem pierwszej części cyklu. Bardzo wyraźnie te skojarzenia dawały o sobie znać w malarstwie. Od średniowiecza często przedstawiano Diabła jako postać posiadającą skrzydła nietoperza. Zestawianie Diabła z nietoperzami wynikające z określonego sposobu myślenia o naturze tych zwierząt, przyczyniało się do pogłębiania szkodliwych stereotypów i uprzedzeń. Diabeł pojawiający się w takiej postaci na obrazach nieuchronnie kojarzył się z nietoperzem, a nietoperz zaczął kojarzyć się z Diabłem. Miało to określone konsekwencje nie tylko dla tych zwierząt, ale także dla ludzi …
Przesądy i nietoperze
Związek nietoperza ze złem forsowany od średniowiecza zakorzenił się w społecznej świadomości i zaowocował szeregiem rozmaitych zabobonów i przesądów. Znaczna część tych uprzedzeń obecna jest do dziś – w końcu kto z nas widząc w mroku nietoperza, nie obawiał się o swoje włosy? Warto się tym przesądom przyjrzeć, bo wiele mówią o nas samych i naszej nowoczesnej racjonalności. Nie zaszkodzi także rzut oka na rozmaite inicjatywy podejmowane w celu zmiany tego negatywnego nastawienia do latających futrzaków. Czy mają one jakiekolwiek szanse na trwałą zmianę nastawienia do tych zwierząt?
Nietoperze w innych kulturach
Bogata symbolika związana z nietoperzem obecna jest nie tylko w naszej ukształtowanej w znacznym stopniu przez chrześcijaństwo kulturze europejskiej, ale także w innych częściach świata. Przyjrzymy się zatem tym wierzeniom i tradycjom innych kultur, które mają coś ciekawego do powiedzenia na temat nietoperzy. Co ciekawe, nie wszędzie na świecie nietoperz ma tak złą reputację, jak w Europie. Są kultury, w których te zwierzęta cieszą się znacznie większym szacunkiem niż u nas.
Popkultura pełna nietoperzy
W czwartym odcinku serii proponujemy ogólne spojrzenie na kulturę popularną, w której Batman nie ma oczywiście wyłączności na odwoływanie się do symbolu nietoperza. Tak, tak! Trudno w to uwierzyć, ale Mroczny Rycerz nie jest jedynym bohaterem mającym spektakularne powiązania z gackami. W kulturze popularnej roi się od nietoperzy, które w różnych postaciach od lat straszą i fascynują kolejne pokolenia odbiorców. W różnych produktach kultury popularnej można odnaleźć wiele nietoperzowych motywów, które postaramy się wytropić.
Symbol nietoperza w uniwersum Batmana: Część 1, część 2
W finale naszej serii, który – jak już sygnalizowaliśmy – nieodwracalnie zmieni status quo w uniwersum Batmana, spróbujemy wykorzystać cały zgromadzony wcześniej arsenał teoretyczny do uważnego przyjrzenia się temu, w jaki sposób nietoperze są prezentowane w opowieściach o Mrocznym Rycerzu. Autorzy tworzący przygody Zamaskowanego Krzyżowca na przestrzeni dziesięcioleci, różnie interpretowali ten symbol i wpisywali go w nieustannie rozwijaną komiksową mitologię: nietoperz jako źródło strachu, nietoperz jako symbol niedostosowania i braku zakorzenienia, nietoperz jako symbol powiązań z demonicznymi siłami mroku. Wszystkie te odniesienia – i wiele innych – są obecne w komiksach i filmach o Batmanie, dlatego też warto zwracać na nie szczególną uwagę.
Autorem artykułu jest dr Paweł Ciołkiewicz – socjolog zajmujący się analizą dyskursu i socjologią mediów. Obecnie prowadzi badania dotyczące kultury popularnej.
[1] A. Krzanowski, Nietoperze, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1980, s. 203.
[2] B. Skoczeń-Marchewka, Diabły o skrzydłach nietoperza, Wirtualne Muzeum Drzeworytów Ludowych, http://www.drzeworyty.eu/awers/diably-o-skrzydlach-nietoperza.html [dostęp: 21.07.2014].
Pingback: Symbolika nietoperza. Symbol nietoperza w uniwersum Batmana. Część 2 | Gotham w Deszczu