„The Joker Psychology” to już trzynasty tom serii „Popular Culture Psychology”, której myślą przewodnią jest analizowanie różnych popkulturowych treści z punktu widzenia psychologii. W serii ukazały się do tej pory książki poświęcone m.in. postaciom Wonder Woman, Daredevila czy Czarnej Pantery, ale także psychologii Gwiezdnych Wojen, Żywych Trupów czy Gry o Tron.
Spiritus movens całego przedsięwzięcia jest Travis Langley, doktor psychologii, który w 2012 roku błysnął świetnie przyjętą książką „Batman and Psychology: A Dark and Stormy Knight”. Od tej pory Langley uważany jest za czołowego eksperta z dziedziny psychologii zajmującego się popkulturą, w szczególności światem Batmana.
Świat Batmana nie istnieje bez Jokera, jednej z najbardziej fascynujących postaci, jaką wygenerowała kultura popularna XX wieku. Złowieszczy klaun fascynuje nie tylko przymiotami swojej mrocznej, a zarazem jakże charyzmatycznej osobowości, ale też niejednoznacznością, nieokreślonością i tajemnicą swojej prawdziwej tożsamości. Zakamarki jego pokręconego umysłu intrygują wielu fanów, ale także badaczy popkultury. Prędzej czy później musiał więc stać się przedmiotem naukowej książki i zdecydowanie dobrze się stało, że to właśnie Langley objął nad nią stery.
Już w pierwszym tekście („Which Joker?”) Langley zwraca uwagę na dość ciekawą kwestię – analizujemy postać Jokera, ale właściwie którego? Podobnie jak Batman Książę Klaunów ma wiele inkarnacji, które Langley układa w pięć typów przyporządkowanych do poszczególnych okresów rozwoju tej postaci: zdrowego psychicznie zabójcy (wczesna faza Złotej Ery), stukniętego złoczyńcy (późna faza Złotej Ery i Srebrna Era), psychopatycznego mordercy (Brązowa Era), osobistego wroga Batmana (końcówka XX wieku) i terrorysty (XXI wiek). Langley analizuje, jak w poszczególnych fazach zmieniał się charakter Jokera, jego szaleństwo czy stosunek do zabijania.
W „Who Created the Joker?” Langley próbuje rozwikłać niełatwą, acz całkiem intrygującą zagadkę historii powstania postaci. Autor przytacza trzy istniejące wersje (Boba Kane’a, Billa Fingera oraz Jerry’ego Robinsona), analizując przy pomocy narzędzi psychologii sądowej (mechanizmy pamięci, motywacje świadków, spójność zeznań, istniejące dowody), szuka odpowiedzi, która z nich jest najbliższa prawdy. Werdykt autora: prawdziwym twórcą Jokera jest Jerry Robinson, który jako pierwszy wpadł na pomysł złoczyńcy wykorzystującego wizerunek Jokera z talii kart, on też stworzył pseudonim.
„Horror: A Clown, at Midnight” eksploruje motywy grozy w opowieściach o Jokerze, wskazując na powiązania z prozą Poe (w szczególności krótkim opowiadaniem „Beczka Amontillado”), twórczością Lovecrafta (wątek Azylu Arkham) oraz gatunkiem horroru, zwanym body horror (np. wątek amputowanej twarzy w ramach „New 52”). Autorzy konstatują, iż Joker ucieleśnia wiele naszych lęków i dlatego jest tak przerażający i fascynujący zarazem.
Z mojego punktu widzenia najbardziej interesującym fragmentem publikacji jest część druga, eksplorująca kwestię psychopatii Jokera. W „The Spotlight: The Flamboyant Criminal” autorzy analizują postać jako przykład narcystycznego zaburzenia osobowości. Joker spełnia w zasadzie wszystkie kryteria diagnostyczne zaburzenia: wielkościowe przekonanie co do swojej wartości, pochłonięcie wyobrażeniami o nieograniczonym sukcesie, przekonanie o byciu kimś wyjątkowym i niepowtarzalnym, nadmierne pragnienie bycia podziwianym, poczucie bycia uprzywilejowanym, wykorzystywanie innych osób do osiągnięcia swoich celów, brak zdolności współodczuwania, częste poczucie zazdrości, wreszcie arogancka, wyniosła postawa. Autorzy przyrównują też parę Joker – Harley Quinn do słynnej, realnie istniejącej pary przestępców znanych jako Bonnie i Clyde wskazując podobieństwa i różnice, w szczególności w kontekście społecznych uwarunkowań zachowań narcystycznych. To zestawienie jest całkiem interesujące i rozszerza perspektywę, chociaż trochę zabrakło mi pokazana innych realnie istniejących zbrodniarzy, którzy wykazywali jakieś podobieństwa do Jokera, jak np. Richard Ramirez czy John Paul Gacy.
Artykuł „Trickster and Shadow: Jungian Archetypes”, jak sam tytuł sugeruje, eksploruje relację Batmana z Jokerem w kontekście jungowskich archetypów. Choć sprawa wydaje się dość oczywista (tytuł zdradza puentę artykułu), autorom udało się uniknąć brnięcia w banały. Ciekawy jest w szczególności wątek, że Joker stanowi nie tylko awers Batmana (jako Trickster wobec Cienia), ale także Harley Quinn (jako Animus wobec Animy Harley). Generalnie z analizy wnika, że Joker i Batman rzeczywiście są skazani na wieczny konflikt i zarazem wieczną koegzystencję jako dwa elementy tej samej całości.
Dość oryginalną i często pomijaną w analizach postaci Jokera kwestią zajmuje się tekst „Humor: Who’s Laughing?”. Autorzy, wykorzystując psychologiczne teorie dotyczące humoru próbują przeanalizować naturę żartów Jokera. Ich zdaniem jego żarty mają charakter nieadaptacyjny: zamiast pomóc Jokerowi w radzeniu sobie z własnymi traumami, służą mu jako narzędzie przemocy i sadystycznego poniżania innych, a także jako sposób utrzymywania urojenia o własnej wielkości.
„Insanity: Getting into Arkham (On Being Insane in Insane Places)” próbuje dociec, czy Joker jest niepoczytalny i czy rzeczywiście powinien trafiać do Azylu Arkham, zamiast zwykłego więzienia. Odpowiedź na to pytanie znów jest dość prosta i oczywista (nie – Joker jest w pełni świadomy swoich czynów, nie może być zatem uznany za niepoczytalnego). Jednakże autor wykorzystuje wywód do całkiem ciekawej prezentacji metod orzekania o niepoczytalności w amerykańskim sądownictwie. Niezależnie od przyjętej metodologii (reguła M’Naghtena, test ALI, itp.) trzeba przyznać, że zaskakująco mało arcyłotrów Gotham można by uznać za niepoczytalnych, zasługujących na umieszczenie placówce psychiatrycznej, a nie więzieniu. Joker zdecydowanie nie jest jednym z nich.
Wątek postrzegania zbrodni przez sądownictwo kontynuuje rozdział „Cult of Personality: Personality and Crime”, tym razem w centralnym punkcie rozważań umieszczając zaburzenia osobowości, które w odróżnieniu od chorób psychicznych rodzą różnego typu problemy w diagnostyce. Autor referuje historię metod diagnostycznych psychopatii, wskazując – co ponownie nie jest żadną niespodzianką – że Joker plasowałby się wysoko w testach na psychopatię. Autor porusza także żywo dyskutowaną w ostatnich dekadach kwestię, w jakim stopniu czyny psychopatyczne wynikają z cech osobowości, z biologii mózgu, a jak bardzo z uwarunkowań społecznych i wpływu otoczenia.
Kwestię pracy psychopatycznego mózgu rozwija dalej tekst „The Brain: Built to Be Bad?”. Travis Langley przeglądając dostępne badania, próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie, jak mógłby wyglądać mózg Jokera. Autor skupia się w szczególności na korze mózgowej oraz częściach układu limbicznego (w szczególności ciała migdałowatego, odgrywającego ważną rolę w generacji negatywnych emocji, agresji oraz reakcji obronnych). Całość jest mocno wyrywkowa i spekulatywna, gdyż po pierwsze wciąż wiemy zbyt mało, aby przedstawić pełen obraz funkcjonowania mózgu psychopaty, a po drugie nikt nigdy nie zbadał mózgu Jokera i nikt raczej tego nie zrobi (a przynajmniej nie pożyje na tyle długo, żeby mógł się tym pochwalić).
Artykuł „Lies: Why Lie on the Couch?” rozpoczyna część książki poświęconą relacjom Jokera z Harley Quinn. Tekst opisuje Jokera jako mistrza kłamstwa i zwodzenia. Przy pomocy psychologii wyjaśnia z jednej strony, w jakich celach i w jaki sposób Joker posługuje się kłamstwami, ale też z drugiej strony pokazuje, jakie motywacje mogą stać za chęcią dawania mu wiary, w szczególności oczywiście na przykładzie Harley.
„Relationship Abuse: When the Joker Isn’t Funny” analizuje postać Harley Quinn jako kobiety w związku przemocowym. Autorzy dość kompetentnie pokazują poszczególne elementy składowe tego zjawiska (wzorce ukształtowane w dzieciństwie, motywacje sprawcy i ofiary, fazy związku przemocowego) pokazując nie tylko psychologiczne skutki trwania w takiej relacji, ale też etapy wyjścia z niego.
„The Allure: The Therapist Who Falls” to w gruncie rzeczy połączone trzy krótsze teksty. Pierwszy z nich przygląda się temu, co wydarzyło się podczas terapii Jokera prowadzonej przez Harleen Quinzel z dość oryginalnej perspektywy zjawiska przeciwprzeniesienia, czyli procesu, w którym osoba klienta zaczyna łączyć się w umyśle terapeuty z innymi elementami jego życia, wywołując emocje niezwiązane bezpośrednio z terapią. Emocje te mogą mieć także charakter romantyczny – według przytoczonych w tekście badań, nawet kilkanaście procent psychoterapeutów ma erotyczne fantazje na temat swoich klientów, zatem postępowanie Harleen wobec Jokera, choć niezbyt profesjonalne, wcale nie jest czymś zupełnie niespotykanym w prawdziwych gabinetach psychoterapeutycznych.
Drugi tekst dotyczy mechanizmów romantycznej więzi ofiary ze sprawcą przemocy, wyjaśnia też, dlaczego tak trudno ofierze przerwać taką relację, pomimo często ogromnych strat. Trzeci tekst poświęcony jest fascynującemu zjawisku kobiet zakochanych w seryjnych mordercach. Niestety, temat jest ledwie liźnięty, brakuje w nim wielu elementów, które pozwalałyby lepiej zrozumieć relację Harley z Jokerem (np. kwestie motywacji kobiety zakochanej w mordercy). Przydałaby się też analiza naprawdę istniejących takich związków, które zdradzają podobieństwa do relacji Harley z Jokerem (np. Richard Ramirez i Doreen Lioy).
Kolejny tekst – „The Rivarly: These Two Guys” – dotyczy odwiecznej rywalizacji Jokera z Batmanem. Autor przedstawia wyjaśnienia, dlaczego Batman do tej pory nie zabił Jokera (powody są oczywiste i powszechnie znane), ale przede wszystkim (i to jest znacznie ciekawszy wątek), dlaczego Joker nie zabija Batmana oraz czy możemy mówić w tym przypadku o czymś w rodzaju bromance’u.
„Trauma: More Than One Bad Day” poświęcony jest zagadnieniu traumy. Autorzy z jednej strony przekonują, że teoria Jokera o „jednym złym dniu” (wyrażona na łamach „Zabójczego Żartu”) nie jest prawdziwa. Z drugiej strony poruszają ciekawą kwestię, mianowicie jak to się dzieje, że jedni reagują na traumę w sposób pozytywny, wykorzystując ją jako fundament do wykreowania superbohaterskiej osobowości, podczas gdy inni doświadczają psychologicznego upadku i stają się złoczyńcami. Na przykładzie Jokera i Harley Quinn oraz Batmana i Batgirl autorzy opisują symptomy i skutki traumy, a także czynniki decydujące o sposobie radzenia sobie z nią.
Ostatni tekst („Therapy: Can Counseling Cure the Clown?”) składa się z serii wypowiedzi psychologów dotyczących możliwości terapii Jokera z różnych perspektyw psychoterapeutycznych. Konkluzja jest dość łatwa do przewidzenia: raczej ciężko o skuteczną terapię, gdyż Joker czuje się doskonale w swojej skórze i nie ma żadnej motywacji, żeby cokolwiek zmieniać. Terapia byłaby raczej dla niego okazją do kolejnych manipulacji, a nawet nauki nowych sposobów wyprowadzania innych w pole. Chociaż niektóre nurty mogą oferować dość ciekawy sposób postępowania (np. terapia fenomenologiczno-egzystencjalna), to nadal widzę marne możliwości uzyskania pożądanego efektu. Nieco lepiej wyglądałyby rokowania dotyczące Harley Quinn, w szczególności terapia w nurcie akceptacji i zaangażowania wydaje się obiecująca.
Warto podkreślić dość ciekawą konstrukcję książki: poszczególne artykuły przetkane są mnóstwem krótkich tekstów pod szyldem „Explaining the Joke” rozwijających na marginesie jakieś ciekawe zagadnienie (np. w jaki sposób klaun stał się w popkulturze złowieszczą figurą, skąd wziął się Azyl Arkham w świecie Batmana czy też jak wyglądają kulisy pracy profilera tropiącego seryjnych morderców) lub oddających głos twórcom, którzy mieli okazję kreować postać Jokera (m.in. Jerry Robinson, Dennis O’Neil, Steve Englehart, Gail Simone, Adam Glass, Tara Strong, Len Wein czy Kevin Conroy). Na dokładkę mamy jeszcze pięć ekspertyz opracowanych przez fikcyjnego biegłego sądowego, będących studiami przypadku Jokera w różnych okresach jego komiksowej egzystencji.
Za całością stoi oczywiście tytaniczna praca wspomnianego wcześniej Travisa Langleya. Jest on autorem lub współautorem aż dziesięciu z osiemnastu (licząc wstęp i posłowie) tekstów. Do tego przygotował zdecydowaną większość materiału z rubryki „Explaining the Joke”. Wreszcie zredagował on publikację i ułożył w jedną, całkiem spójną całość. Nie sposób przecenić merytorycznego wkładu Langleya, tym bardziej że pisze on kompetentnie, a przy tym ciekawie i klarownie, nie tylko dla specjalistów z dziedziny psychologii.
Największy mankament książki widzę w tym, czego w niej nie ma. Jeśli chodzi o tematykę, bardzo mi zabrakło kwestii orientacji seksualnej Jokera, jego podejścia do sfery seksualnej i wreszcie (sugerowanego tu i ówdzie) homoerotycznego wymiaru jego relacji z Batmanem; myślę, że kompleksowe ujęcie psychologii Jokera bez tej kwestii jest niemożliwe. Trudno ponadto nie zauważyć, że autorzy tekstów kompletnie zignorowali bodaj najbardziej intrygującą koncepcję osobowości Jokera, którą stworzył Grant Morrison na łamach „Azylu Arkham”, a później rozwinął w historii „The Clown at Midnight” (Batman #663). Jest to moim zdaniem spore niedopatrzenie. Nie wiem też, dlaczego wszyscy autorzy skupili się na mrocznych, patologicznych aspektach osobowości Jokera, natomiast nikt nie zadał sobie trudu poszukania odpowiedzi na pytanie, co takiego wartościowego i atrakcyjnego widzą w Klaunie fani. Tysiące ludzi pojawiających się na konwentach całego świata w stroju Jokera nie celebrują przecież psychopatycznego seryjnego mordercy…
Mocno brakuje mi także analizy filmowych interpretacji Jokera, uchwycenia różnic między nimi, oczywiście z psychologicznej perspektywy. No i wreszcie wyraźna jest luka w postaci braku odniesienia do filmu „Joker”, który zaoferował zupełnie inną od dotychczasowych wizję tej postaci. Oczywiście to ostatnie nie jest winą autorów książki (miała ona premierę miesiąc przed filmem), jednak jej lektura z obecnej perspektywy pozostawia przez to poczucie niedosytu i braku ważnego elementu. Z merytorycznego punktu widzenia lepiej było pewnie poczekać z publikacją, żeby uwzględnić w niej kreację Joaquina Phoenixa, ale z pewnością chciano wykorzystać do promocji książki hype związany z filmem i trudno mieć o to specjalne pretensje.
Materiał zebrany w tej dość sporej książce wypada jednak ocenić pozytywnie; choć wiele poruszonych problemów czy wysnutych wniosków wydaje się dla psychologa dość trywialna i oczywista, to jednak dla laików powinna być interesująca. Tym bardziej że postać Jokera nierzadko jest tu jedynie kanwą do bardziej rozległych rozważań dotyczących psychopatii, przestępczości, choroby psychicznej, poczytalności czy przemocy.
Autorem recenzji jest Michał Siromski. Więcej o nim dowiecie się tutaj. Ma na swoim koncie publikacje w „AQQ”, „Zeszytach Komiksowych”, „Ziniolu” i „Antologiach referatów Sympozjów Komiksologiczych” oraz „Gotham w Deszczu”. Od 2004 roku członek redakcji Magazynu KZ. Miłośnik dobrych komiksów, dobrych filmów, dobrej muzyki, dobrych gier oraz niedobrych kotów. Niedawno założył w Toruniu Stowarzyszenie Gildia Superbohaterów, poszukujące nowoczesnych metod w terapii i pomocy rodzinie korzystając z medium komiksowego.
Korekta: Marcin Andrys.
Serdeczne podziękowania dla Sterling; Illustrated edition za udostępnienie publikacji do recenzji.
Tytuł: The Joker Psychology: Evil Clowns and the Women Who Love Them (Popular Culture Psychology)
Redaktor: Prof. Travis Langley
Liczba stron: 384
Wydawca: Sterling; Illustrated edition
Rok wydania: 03.09.2019
Język: angielski
Cena: $14.95 (Kindle edition: $8.91)
