ADAPTACJA NIE JAKO KOPIA, LECZ JAKO MUTACJA
Autor recenzji: Michał Chudoliński
Już we wstępie książki akademickiej Taylor wprowadza kluczowe rozróżnienie: adaptacja nie jest translacją, lecz transformacją. Inspirując się pracami Kamilli Elliott, Stama, czy Bakhtina, buduje on model, w którym komiks i film nie są odrębnymi bytami, lecz „lustrami”, w których jedno medium odbija i zniekształca drugie. W tym kontekście superbohater nie tyle „przechodzi” z jednego medium do drugiego, ile ulega metamorfizie — zarówno formalnej, jak i ideologicznej.
🔁 „Film is not translation or copy, but rather metamorphoses the novel and is, in turn, metamorphosed by it” – cytat z Elliott, który Taylor stosuje do filmów superbohaterskich.
🦸♀️ SUPERBOHATER JAKO FIGURA TRANSFORMACJI
Postać superbohatera staje się dla Taylora symbolem i mechanizmem transformacji:
- Transformacji formalnej: między medium (komiks → film)
- Transformacji tożsamościowej: Clark Kent ↔ Superman
- Transformacji kulturowej: od narodowego mitu (Superman, 1938) do postmodernistycznej parodii (Deadpool, 2016)
- Transformacji przemysłowej: od opowieści autorskiej do tekstu modularnego zarządzanego przez konglomeraty medialne
📖 ROZDZIAŁ 1 – SUPERMAN: THE MOVIE I ARCHITEKTURA MITYCZNEJ KONTROLI
🔩 Superman jako figura modernistycznego porządku
Taylor traktuje film Donnera z 1978 roku nie jako sentymentalny klasyk, ale jako protoplastę blockbustera jako formy hegemonicznej. Superman staje się tu symbolem stabilności, linearnej narracji, moralnego absolutu.
🔍 Elementy analizy Taylora:
- Forma i styl: Ujęcia długie, majestatyczne, niemal religijne. Stylizacja „heroiczna” odwołująca się do mitów greckich.
- Adaptacyjna estetyka: Film nie odwzorowuje komiksu, ale rekonfiguruje go jako kino mitu amerykańskiego.
- Tożsamość jako system binarny: Clark Kent ↔ Superman to nie tylko maska, ale struktura ontologiczna: prywatne vs publiczne, słabe vs silne, ludzkie vs boskie.
🧠 Głębia ideologiczna:
Superman u Donnera to ucieleśnienie moralnego porządku Nowego Hollywood, zanim kino lat 80. zaczęło flirtować z dekonstrukcją. Taylor pokazuje, jak „prawda i sprawiedliwość” są tu nieprzeanalizowaną aksjomatyką – afirmacją świata, który wymagałby raczej krytyki.
📖 ROZDZIAŁ 2 – SPIDER-MAN: CIAŁO, MORALNOŚĆ, CYFROWA SIEĆ
🧬 CGI jako język znaczenia
Taylor skupia się tu na CGI nie jako narzędziu efektów, lecz języku stylizacji i kodowania znaczeń. Spider-Man Raimiego to figura cyfrowo zintensyfikowanej podmiotowości, a CGI służy do wyrażenia tego, czego ciało nie potrafi.
🧠 Problem etyczny: „With great power…”
- Taylor odczytuje Spider-Mana jako przypadek „moralnego interfejsu”: ciało (Peter Parker) nie nadąża za technologią (mocami), co tworzy napięcie między odpowiedzialnością a traumą.
- CGI nie tylko pokazuje nadludzkie zdolności – ono przekształca kategorię „ludzkiego”, stawiając pytanie: czym jest ciało, skoro może być wirtualne?
🔁 Mutacje adaptacyjne:
- Komiksowy język onomatopei → stylizowana choreografia CGI (np. „bullet-time”)
- Styl dialogu z kartki → przekształcony w kinie na rejestrowany głosowo humor, czasem ironiczny, czasem kampowy
📖 ROZDZIAŁ 3 – MCU: FORMALIZM SERIALIZACYJNY
Taylor przeprowadza teorię „networked seriality”, pokazując jak Marvel Cinematic Universe działa nie jako narracja, ale jako system – matryca komunikacyjna.
🕸️ Cechy tego systemu:
- Brak linearnej struktury – fabuła rozciągnięta na dekady, dekodowana nie chronologicznie, lecz przez intertekstualne skojarzenia
- Autonomia aktów narracyjnych: każdy film działa jako odcinek, ale też jako węzeł semantyczny dla innych filmów i paratekstów (trailery, seriale, figurki)
- Estetyka jako branding – różne filmy mają „różne smaki” (Thor: komedia; Winter Soldier: thriller polityczny), ale wspólny styl wizualny utrzymuje spójność korporacyjną
MCU staje się architekturą modularnego odbioru, gdzie widz musi być nie tylko konsumentem, ale kuratorem treści.
📖 ROZDZIAŁ 4 – X-MEN: CZAS JAKO WEKTOR TOŻSAMOŚCI
⏳ Nielinearność i tożsamość
Taylor widzi X-Men nie jako luźną franczyzę, ale jako eksperyment narracyjny z czasem:
- Rebooty, retcony, flashbacki i alternatywne linie czasu stają się strategią tożsamościową – mutant to nie tylko „inny biologicznie”, ale nieliniowy egzystencjalnie
🎭 Czas → trauma
- Mutanci doświadczają czasu jako ciągu traumy, zmian, nieciągłości
- Taylor pokazuje, że to odpowiada queerowemu doświadczeniu czasu (Edelman, Halberstam): nieprzynależność, ciągła rekonfiguracja „ja”
🧨 DC: KRYZYS NIE CIĄGŁOŚCI, LECZ WIZJI
Taylor nie tylko krytykuje DC Extended Universe za chaotyczność — pokazuje, że to symptom kryzysu kulturowego, w którym korporacje nie potrafią opowiedzieć jednej spójnej historii.
DC staje się przykładem nieudanego przepisu narracyjnego – gdzie style, fabuły i tony nie tworzą sieci, lecz dysonans.
James C. Taylor pisze nie o filmach superbohaterskich, lecz o strukturach władzy kulturowej, o tym jak formy wizualne kodują ideologie, jak styl staje się polityką, a serializacja przekształca świadomość czasu i tożsamości.
To książka nie o popcornie, lecz o architekturze współczesnej mitologii medialnej. I jeśli mamy czytać superbohaterów poważnie — musimy to robić tak, jak Taylor: z mikroskopem, soczewką ideologiczną i świadomością kulturowych napięć.
Dziękujemy autorowi za udostępnienie książki do recenzji.
The Superhero Blockbuster: Adaptation, Style, and Meaning. Aut. J. C. Taylor. University Press of Mississippi 2025.
🌀 MCU vs DCEU: Mitologie Władzy, Strategie Stylu, Architektury Estetyki
Esej porównawczy na podstawie „The Superhero Blockbuster” Jamesa C. Taylora
„Kiedy adaptujemy bohatera z komiksu do filmu, nie tłumaczymy go – rekonfigurujemy. I ta rekonfiguracja mówi więcej o nas niż o nim”
– James C. Taylor, The Superhero Blockbuster
🎞️ WSTĘP: DWIE MITOLOGIE EKRANU
Marvel Cinematic Universe (MCU) i DC Extended Universe (DCEU) nie są tylko konkurującymi franczyzami filmowymi – są dwoma odmiennymi paradygmatami kulturowymi. Oba światy adaptują postaci z komiksowego panteonu superbohaterów, ale robią to w sposób, który zdradza radykalnie różne podejścia do narracji, estetyki, tożsamości i władzy.
W swojej książce James C. Taylor ujmuje superhero blockbuster jako pole napięcia między formą a ideologią, gdzie styl wizualny i struktura narracyjna ucieleśniają konkretne światopoglądy. Idąc jego tropem, zestawiam MCU i DCEU jako symbole dwóch kontrastowych koncepcji świata.
🎨 STYL: OD PRZEJRZYSTOŚCI DO EKSPRESJI
✳️ MCU: Styl jako przezroczysta architektura
Taylor definiuje stylistykę MCU jako „sieciową”: modularna konstrukcja, oparta na funkcjonalności i spójności. Każdy film jest odcinkiem w większym układzie, a styl służy nawigacji między tekstami. Styl wizualny MCU to:
- Kolorystyka spójna i umiarkowana (tzw. „Marvel Beige”)
- Montaż rytmiczny, prowadzący narrację
- Efekty CGI podporządkowane funkcjonalności (nie dominują, lecz służą ciągłości akcji)
Styl MCU jest jak interfejs użytkownika: ma nie przyciągać uwagi, lecz ułatwiać zrozumienie i integrację.
⚫ DCEU: Styl jako ekspresja absolutna
DCEU (szczególnie w wersji Zacka Snydera) to kino wizji totalnej. Styl nie służy narracji – jest narracją. Taylor interpretuje to jako estetykę barokową: dominacja stylizacji nad strukturą.
Cechy stylu DCEU:
- Desaturowana paleta kolorystyczna, kontrasty światło-cień (Caravaggio w CGI)
- Ujęcia slow-motion i tableau vivant (wizualne cytaty z mitów i ikon)
- Patos i monumentalność formy – kamera celebruje ciało bohatera jak ciało boga
Styl Snydera to kino sakralne: każdy kadr jest obrazem o wymiarze symbolicznym.
🧠 IDEOLOGIA: OBYWATEL KONTRA MESJASZ
✳️ MCU: Bohater jako obywatel
MCU oferuje liberalno-demokratyczną wizję bohaterstwa. Taylor pokazuje, że Spider-Man, Captain America czy Iron Man to postaci wpisane w społeczeństwo – ich zadaniem jest ochrona wspólnoty, ale też podległość regułom społecznego kontraktu (np. Sokovia Accords).
Kluczowe cechy:
- Ambiwalencja wobec władzy: bohaterowie spierają się z rządem, korporacjami, ale nie dążą do ich zniszczenia
- Etyka odpowiedzialności zbiorowej
- Podmiotowość jako proces społeczny – postać definiuje się przez relacje
Iron Man to przedsiębiorca-syn, nie bóg. Spider-Man to uczeń, nie wybraniec. MCU to opowieść o obywatelskich ciałach w technologicznej epoce.
⚫ DCEU: Bohater jako mesjasz
DCEU operuje w logice sakralnej i mesjanicznej. Taylor ukazuje Supermana jako figurę Chrystusa (lot nad tłumem, śmierć i zmartwychwstanie), a Batmana jako cierpiącego proroka ludzkości. Bohater DCEU jest samotny, tragiczny, niedostępny.
Ideologiczne cechy:
- Moc jako przekleństwo
- Relacja jednostka – masa: heros jako outsider, nie członek wspólnoty
- Obecność Boga jako traumy – bohater nie reprezentuje wartości, lecz ich nadmiar
Superman u Snydera nie „reprezentuje Ameryki” – on ją przekracza, co czyni go obcym (por. „Man of Steel”). Batman nie chroni obywateli – karze chaos.
🖼️ ESTETYKA: MODULARNOŚĆ VS MITOLOGIA
✳️ MCU: Estetyka funkcjonalna, zintegrowana z produkcją
Taylor analizuje MCU jako system medialny, gdzie każda jednostka (film, serial, trailer, gra) jest modułem informacyjnym. Estetyka MCU to:
- Zarządzanie odbiorem: kontrola tonów (komedia, dramat, akcja) wg targetu
- Rozpoznawalność estetyczna, ale nie stylistyczna – Avengers mają tę samą estetykę, ale inne tonacje
- System intertekstualny: każde dzieło komentuje inne
To estetyka kapitalizmu platformowego – content jako architektura złączek i interfejsów.
⚫ DCEU: Estetyka kontemplacji, deformacji i oporu
Estetyka DCEU to forma oporu wobec normy. Filmy są często „nieczytelne” (np. montaż w „Batman v Superman”) – ale to celowe. Taylor traktuje to jako strategię afektywnego oporu, która bardziej niż narrację oferuje stan emocjonalno-symboliczny.
- Ciała jako ikony (nie postacie) – Wonder Woman staje się alegorią wojny i pokoju
- Przestrzeń jako stan psychiczny – Gotham = paranoja, Metropolis = trauma
- Kolor jako kod symboliczny, nie realistyczny
To estetyka egzystencjalna: nie chodzi o opowieść, ale o doświadczenie egzystencjalnego lęku i podziwu.
🎭 PODSUMOWANIE: SYSTEM KONTRA EPIFANIA
| Kategorie | MCU – Marvel | DCEU – DC |
|---|---|---|
| Styl | Przejrzysty, funkcjonalny | Ekspresyjny, sakralny |
| Ideologia | Liberalna, społeczna | Mesjaniczna, tragiczna |
| Estetyka | Modularna, przemysłowa | Symboliczna, barokowa |
| Bohater | Obywatel, członek wspólnoty | Mesjasz, outsider |
| Narracja | Serializacja sieciowa | Fragmentaryczna epifania |
| Cel | Integracja i ciągłość | Afekt i kontemplacja |
🧩 ZAKOŃCZENIE: DWA ŚWIATY, DWA SPOJRZENIA NA TOŻSAMOŚĆ
Książka Taylora pomaga nam zrozumieć, że MCU i DCEU to nie tylko różne filmy – to dwie konkurencyjne mitologie nowoczesności. MCU mówi nam: możesz być bohaterem, jeśli włączysz się w system. DCEU mówi: bohaterem jesteś tylko wtedy, gdy się z systemem zderzysz.
Obie narracje są potrzebne. Jedna daje strukturę, druga daje przestrzeń na kryzys. A my – widzowie – balansujemy między potrzebą przynależności a tęsknotą za transcendencją.
🆚 Civil War vs Batman v Superman
Konflikt jako funkcja systemu vs konflikt jako wyraz kryzysu
Oba filmy — Captain America: Civil War (2016, reż. Russo) i Batman v Superman: Dawn of Justice (2016, reż. Snyder) — podejmują temat konfliktu między ikonami moralności, czyli superbohaterami. Jednak sposób konstrukcji tego konfliktu oraz jego estetyczne i ideologiczne implikacje są radykalnie różne.
🎬 SCENARIUSZ KONFLIKTU: STRUKTURA VS PRZEZNACZENIE
✳️ Civil War: Konflikt proceduralny
- Konflikt między Iron Manem i Kapitanem Ameryką wynika z procesu demokratycznego: pytania o nadzór nad bohaterami, odpowiedzialność i relację z państwem (Sokovia Accords).
- To konflikt wewnątrz systemu – film zakłada, że struktura (rząd, wspólnota, Avengersi) może pomieścić różnicę.
- Struktura narracyjna przypomina debate film – racje są rozłożone równomiernie, nie ma jednego „złego”.
⚫ Batman v Superman: Konflikt apokaliptyczny
- Konflikt Batmana z Supermanem ma charakter metafizyczny: człowiek przeciw bogu, śmiertelność przeciw wszechmocy.
- To konflikt ontologiczny: pytanie nie brzmi „czy Superman podlega prawu?”, lecz „czy on w ogóle jest człowiekiem?”
- Scenariusz buduje ciąg symbolicznych opozycji: cień vs światło, logos vs logos, trauma vs nadzieja.
Taylor zauważa, że Civil War funkcjonuje jak dramat proceduralny, a Batman v Superman jak mesjaniczna apokalipsa.
🎥 ESTETYKA KONFLIKTU
✳️ Civil War:
- Styl kinowy podporządkowany przejrzystości: sekwencje akcji (bitwa na lotnisku) prowadzone klarownie, przestrzennie.
- Konflikt zyskuje ludzką skalę – walczą przyjaciele, nie bogowie.
⚫ Batman v Superman:
- Styl estetyzowany, hiperboliczny: pojedynek to ceremonia ikonograficzna; każda scena stylizowana jak sakralny fresk (np. pojedynek w ruinach).
- Ujęcia slow-motion, kontrast światła i cienia – budują wrażenie teologicznego sporu, nie politycznej różnicy.
⚔️ MOTYWACJE POSTACI: IRON MAN VS BATMAN
✳️ Tony Stark / Iron Man – Podmiot liberalny
„If we can’t accept limitations, we’re no better than the bad guys.”
- Postać Iron Mana to autoironiczna dekonstrukcja mitu geniusza-miliardera.
- Jego decyzja o poparciu nadzoru wynika z traumy winy (Ultron, Sokovia) – ale to wina polityczna, nie egzystencjalna.
- Taylor interpretuje Starka jako podmiot postnowoczesny: świadomy własnych ograniczeń, ironiczy, samorefleksyjny.
Styl postaci:
- Lekka mowa, sarkazm, performatywność.
- Ciało Stark’a nie jest mityczne – potrzebuje zbroi, technologii. To człowiek przekształcony przez system, nie od niego odseparowany.
⚫ Bruce Wayne / Batman – Ciało traumy
„He has the power to wipe out the entire human race.”
- Batman Snydera to postać archetypiczna, tragiczna, traumatyczna.
- Jego motywacja nie wynika z polityki, lecz z poczucia metafizycznego zagrożenia – Superman jako antychryst, nadczłowiek poza moralnością.
- Wayne to dionizyjski strażnik chaosu – nie walczy o system, tylko o przed-systemiczny porządek moralny.
Styl postaci:
- Surowość fizyczna (Ben Affleck jako masywna figura)
- Ujęcia z góry, cień, ikoniczne kontrasty
- Przestrzeń Batmana (Gotham) = wnętrze psychiki: brutalne, ciemne, pełne winy
📜 SYMBOLIKA FINAŁU
✳️ Civil War:
- Rozłam Avengersów kończy się niedomknięciem – ale bez apokalipsy.
- Widz otrzymuje możliwość przemyślenia systemu – MCU zachęca do negocjacji.
⚫ Batman v Superman:
- Superman umiera symbolicznie – jako Chrystus składający ofiarę.
- Zmartwychwstanie (w Justice League) to nie „kontynuacja”, lecz transcendencja – DC proponuje nie zmianę polityczną, ale nową epokę mitologiczną.
🧠 KONKLUZJA: SYSTEM VS APOKALIPSA
- Civil War to polityka bohaterstwa – konflikt wartości w ramach społeczeństwa.
- Batman v Superman to metafizyka bohaterstwa – konflikt światów, gdzie człowiek spotyka coś ponad siebie.
MCU i DCEU różnią się nie tylko tonem, ale ontologią postaci. U Taylora to kluczowe: formy narracyjne i estetyczne nie są przypadkowe – wyrażają głębokie struktury ideologiczne.
📚 Serializacja MCU vs Epifaniczność DCEU: Studium rytmów narracyjnych i temporalności mitów
„Superhero blockbusters nie opowiadają już historii — konstruują sieci czasowe, w których znaczenia są aktywowane przez relacje między tekstami, nie przez ich zamknięcie.”
— James C. Taylor, The Superhero Blockbuster
⏱️ CZYM JEST RYTM NARRACYJNY?
W ujęciu narratologicznym rytm to nie tylko tempo opowieści, ale organizacja czasu narracyjnego:
- Czy fabuła rozwija się liniowo?
- Czy zdarzenia mają kulminację i rozładowanie (klasyczny model „łuku” narracyjnego)?
- Czy opowieść zmierza do końca, czy rozprasza się w strukturze sieciowej?
Taylor ukazuje, że MCU i DCEU projektują różne sposoby doświadczania czasu i znaczenia. I w tym sensie ich narracje nie są tylko historiami — są epistemologiami kulturowymi.
🧬 MCU: SERIALIZACJA JAKO RYTM MODUŁOWY
🔁 Serializacja sieciowa (networked seriality)
Taylor w rozdziale o MCU pokazuje, że serializacja Marvela działa jak ekosystem danych:
- Filmy nie kończą się domknięciem, lecz zawieszeniem ku kolejnym interakcjom.
- Sens narracyjny aktywuje się dopiero retrospektywnie: np. wydarzenia z Age of Ultron nabierają pełnej wagi dopiero w Infinity War.
Struktura MCU przypomina serial premium:
- Postaci funkcjonują jak węzły semantyczne, nie archetypy
- Każdy film to część większej infrastruktury, gdzie relacje są ważniejsze niż kulminacje
- Zamiast katharsis — ciągłość
MCU oferuje czas horizontalny — znaczenia są rozciągnięte na dekady, a widz pełni funkcję kuratora pamięci narracyjnej.
🎯 Przykład rytmiczny:
-
Iron Man 3 kończy się „emocjonalnie” — Tony niszczy zbroje. Ale w Age of Ultron znów jest w pełni uzbrojony.
➡️ Rytm nie służy kulminacji, ale konfiguracji w systemie.
✝️ DCEU: EPIFANICZNOŚĆ JAKO RYTM SAKRALNY
⚡ Epifania i narracja liturgiczna
W DCEU, zwłaszcza w filmach Zacka Snydera, narracja nie przypomina serialu — przypomina rytuał lub liturgię. Taylor nazywa ten styl barokową sakralnością.
Cechy rytmu narracyjnego:
- Nieciągłość: postaci pojawiają się jak zjawy, nie mają linearnych przemian psychologicznych, lecz ikonograficzne manifestacje
- Ujęcia zatrzymane, slow motion, tableau vivant – tworzą „czas zatrzymany”, jak w ikonach
- Kulminacja to nie rozładowanie fabularne, lecz moment objawienia (epifania)
Superman nie „rozwija się” — pojawia się, znika, umiera, zmartwychwstaje. To cykl sakralny, nie dramatyczny.
🎯 Przykład rytmiczny:
-
W Zack Snyder’s Justice League, cały pierwszy akt to wprowadzenie mitu — Diana znajduje fresk z Darkseidem, Bruce „widzi” Aquamana.
➡️ Wydarzenia nie wynikają z siebie — one są ukazywane.
📐 STRUKTURA VS SYMBOL
| Rytm narracyjny | MCU | DCEU |
|---|---|---|
| Model czasowy | Sieciowy, horyzontalny | Sakralny, wertykalny |
| Funkcja narracji | Ciągłość, rozwój postaci | Przerwanie, objawienie |
| Relacja z odbiorcą | Kurator informacji | Wierny obrzędu |
| Znaczenie czasu | Historia jako system relacji | Czas jako przestrzeń mitu |
| Estetyka rytmu | Montaż funkcjonalny | Slow motion, wizualna kontemplacja |
📖 INTERTEKSTUALNOŚĆ CZASU
Taylor mocno akcentuje, że oba rytmy tworzą inne sposoby konstruowania pamięci kulturowej:
- MCU: intertekstualność operacyjna – odwołania, easter eggs, wydarzenia z innych filmów
- DCEU: intertekstualność symboliczna – archetypy, ikony, cytaty z Biblii, klasyki, sztuki
Np. scena z Batman v Superman, w której Superman umiera w pozycji ukrzyżowanego, to intertekst sakralny, który nie służy prowadzeniu fabuły, ale generowaniu afektu metafizycznego.
🎭 DOŚWIADCZENIE WIDZA
✳️ MCU:
- Widz jest kompilatorem — układa znaczenia z wielu mediów (film, serial, scena po napisach, trailer).
- Każdy kolejny film zmienia znaczenie poprzednich (np. WandaVision redefiniuje traumę z Infinity War).
⚫ DCEU:
- Widz jest mistykiem — doświadcza objawień i kontemplacji.
- Każdy film jest oddzielnym rytuałem, którego zadaniem jest wywołać stan afektywny (np. żałoba po Supermanie, gniew Batmana).
🧠 KONKLUZJA: DWIE KONCEPCJE CZASU
MCU:
- Czas jako ciągłość wydarzeń
- Rytm jako funkcja systemowego projektowania znaczeń
- Bohater to proces
DCEU:
- Czas jako wieczność objawień
- Rytm jako emanacja mitu
- Bohater to symptom transcendencji
Michał Chudoliński (ur. 1988 r.) – Krytyk komiksowy i filmowy. Prowadzi zajęcia z zakresu amerykańskiej kultury masowej – ze szczególnym uwzględnieniem komiksów – w Collegium Civitas. Pomysłodawca i redaktor prowadzący bloga „Gotham w deszczu” (YouTube: @Gothamwdeszczu). Współzałożyciel Polskiej Fundacji Fantastyki Naukowej. Autor książki „Mroczny Rycerz Gotham – szkice z kultury popularnej” (wyd. Universitas), nominowanej do Nagrody „Debiut Roku 2023” Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami oraz Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Laureat Nagrody Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej.
